GADTB Güney Azərbaycan Demokratik Türk Birliyi
GADTB-nin Mətbuat Mərkəzinə daxil olan məlumata görə, uyğur qurbanlarının ailələrinə görə, Çin hökumətinin Sincan (Şərqi Türküstan) bölgəsindəki müsəlman azlığa qarşı etdiyi təzyiq cəmiyyətin dini heyətinə ziyan vurub, çünki imamlar təqiblərə ən çox həssasdırlar.
Norveçdə yerləşən uyğurların təbliğatı və yardım təşkilatı olan Uyghur Help Amerikanın Səsi (VOA)radiosuna verdiyi açıqlamasında deyib ki, Çin hökuməti 2016-cı ildən bu yana ən azı 518 əsas uyğur din xadimini və imamını saxlayıb. Təşkilat, əvvəllər Pekində təhsil alan və işləyən bəzi imamların uzun müddətli həbs cəzalarına məhkum edildiyini, bəzilərinin isə internat düşərgələrində həyatlarını itirdiyini söyləyir.
Saxlanılan imamlardan biri Memet Abdulkerimin Səudiyyə Ərəbistanının Məkkə şəhərinəndə yaşayan qızı Hacienim Abdukerim deyib ki, atası 2017-ci ildə 10 il həbs cəzasına məhkum edilib. 61 yaşlı M.Abdulkerim, həbs olunmazdan əvvəl Çin hökuməti tərəfindən Sincanın cənubundakı Kaşqar şəhərinin Yengisar mahalındakı bir məhəllə məscidində namaz qılmaq üçün işlə təmin edilib: “Atam sülhsevər və qanuna tabe din xadimidir” deyən Abdukerim, atasının 2016-cı ilin sonlarına qədər 2016-cı ilin sonuna qədər Çin hökuməti tərəfindən maaş aldığını vurğulayıb. Yeni təyin olunan Kommunist Partiyasının başçısı Çen Quanguo, Sincan üzərində Pekinin qayda-qanunlarını tətbiq etməyə başlayıb: “Cəmiyyətə xidmət etdiyi üçün həbs olunduğunu heç düşünməmişdim. Bu illər ərizində mən yalnız onun haqqında deyilənləri eşitməyə ümid edirdim” deyib. Ailəsi Çin hökumətinin uyğurlar arasında ekstremizmi yaymaqda ittihamını rədd edir.
BMT-nin hesablamalarına görə, bir milyondan çox müsəlman internat düşərgələrində saxlanıla bilər.
Aprel ayında Çinin Sincan Muxtar hökumətinin sözçüsü Elijan Anayit, ABŞ rəsmilərini və mediasını uyğur imamlarının tutulması və mühakimə olunması haqqında “şayiələr” yaymaqda ittiham edib. E.Anayit, Çin Qlobal Televiziya Şəbəkəsinə verdiyi müsahibəsində Çin hökumətinin “İslam dinlərinin yetişdirilməsinə böyük əhəmiyyət verdiyini” deyib. Onun sözlərinə görə, hökumət bölgədəki səkkiz filialda, o cümlədən, İli, Urumçu, Hotan və Kaşğarda 1000-dən çox tələbəsi olan Sincan İslam İnstitutu da daxil olmaqla, İslam təhsilinə maliyyə yardım edib: “Qanunla mühakimə olunan cinayətkarlar nə din xadimləri, nə də dindarlardır. Bunlar separatizmi yayan, , nüfuz, təxribat, habelə İslam bayrağı altında terrorçu və ekstremist fəaliyyət göstərən cinayətkarlardır ”deyə Anayit bildirib.
Bununla belə, bəzi ekspertlər Çin rəsmilərinin uyğurlara və dini liderlərinə qarşı apardıqları kampaniyada hərəkət azadlığı əldə etmək üçün dini ekstremizm iddialarından getdikcə daha çox istifadə etdiklərini söyləyir.
“Onlar qeyri-qanuni dini aktların uzun bir siyahısını tərtib etdi, əksəriyyəti digər kontekstlərdə əslində qeyri-qanuni işlər deyil. Məsələn, məmləkətinizdəki məscid olmayan bir məsciddə namaz qılmaq qanunsuz dini fəaliyyət ola bilər” deyiblər.
Uyğur Hyelpin qurucusu Abduveli Ayup deyib ki, Sincanda əsas hədəf olaraq imamların təqib edilməsi təəccüb doğurmamalıdır: “Bunlar uyğurlara rəhbərlik, idarə və səfərbər edə bilən insanlardır. Məscidlər uyğur dilinin toxunulmadığı yerlərdir”. A.Ayup deyib ki, Çin hökuməti Sincan cinayətlərinin qarşısının alınması kampaniyasından əvvəl imamlara 600-5000 yuan arasında maaş verib. Həbs, Kommunist Partiyasının Uyğur şəxsiyyətinin və mədəniyyətinin çiçəklənməsinin qarşısını almaq üçün daha geniş bir cəhdinin bir hissəsidir.
Rose-Hulman Texnologiya İnstitutunun Çinşünaslıq üzrə professoru Timothy Groesin sözlərinə görə, hökumətdə çalışan din xadimlərinin həbsi, hətta Çin sisteminin sıralarından yüksələnlərin də təqiblərdən qorunmadığını göstərir. Grose Amerikanın Səsi radiosuna deyib ki, din xadimlərinin qarşısını almaq uyğurlar arasında dini biliklərin nəsillərarası ötürülməməsi üçün bir cəhddir.
Sincan Qurbanları Məlumat Bazasının qurucusu Gene Bunin deyib ki, Sincanda həbs olunan yerli sakinlər haqqında məlumat toplayan internet saytına görə, bölgədəki bəzi türk icmaları arasında həbs olunan imamların təxmini sayı 50 faizə qədərdir. Onların əksəriyyəti Çin rəsmiləri tərəfindən insanları radikallaşdırmaq və onlara yeni iş bacarıqları öyrətmək üçün yaradılan “peşə təhsili mərkəzləri” kimi izah edilən həbs düşərgələrinə aparılır. Bunun Amerikanın Səsinə verdiyi açıqlamasında deyib ki, qazaxlıların verdiyi məlumata görə, qurbanların təxminən 50 faizini imamlar təşkil edir. Uyğurlar üçün bu çox azdır, 10 faizə qədərdir.
Türkiyədə yaşayan uyğur Meryemgül Abdullah, radioya verdiyi açıqlamasında deyib ki, əri və dini fəal Abduhalik Abdulhakın Çinə qayıtdıqdan sonra muzey qurmasına icazə verməsi barədə yalan vədə aldanılaraq həbs ediliblər. 48 yaşlı Çindən olan 5 uşağın atası və Misirin Qahirədəki Əl-Əzhər Universitetinin İslam hüququ şöbəsinin keçmiş məzunu Abdulhak həm iş adamı, həm də dini lider idi. M.Abdullah deyir ki, Abdulhak böyük qardaşı tərəfindən aldığı xəbərlə bağlı 2017-ci ilin martında Çinə qayıdıb. Belə ki, Sincanda yerli hökumət tərəfindən Turpanda XX əsrin əvvəllərində yaşamış görkəmli Uyğur şairinin xatirəsinə muzey yaratmaq üçün izn verildiyindən ora qayıtmalı olub. Amma Çinə gəldikdən sonra onu Turpanda konsentrasiya düşərgəsinə aparıblar və o zamandan barəsində heç bir məlumat yoxdur.
