ادتاج اتحادیه دمکراتیک ترک آذربایجان جنوبی
گادتب: تبریز دئیه نده تاریخی یوکسه لیشیمیزین زیروه سینی دوشونوروک . گزگینلرین «شرقین باش شهری» ، «دونیانین گؤزو» ، «عالمین بزه یی» دئدیکلری تبریزی . آنجاق بیزیم تبریزیمیز ایکیدی . گؤزوموزده ن اوزاق – سه سیمیز چاتمایان، اونوموز یئتمه یه ن سیبیرده بیر تبریزیمیز ده واردی . داغدان قوپان داش کیمی همین تبریز بیزده ن ایراقلاردادیر.
بو شهر توبول و ایرتیش چایلاری آراسیندا یئرله شه ن عینی آدلی خانلیغین مرکزییدی . همین خانلیق روس سالنامه لرینده «تئوریز چارلیغی» آدلاندیریلیر.
موسکووانین دیکته سیله یازیلان تاریخی درسلیکلرینده تئوریز آدی چکیلمیر. اگر چکیلسه یدی 10 – 12 یاشلاریمیزدا دوشونه ردیک : بو روسیا دئیلن اؤلکه نه یه گؤره قازاندان ، باخچاسارایدان ، تئوریزدن عیبارتدیر؟
پایتاختی تئوریز اولان سیبیرلی سویداشلاریمیز خزر خاقانلیغینین سوقوتوندان سونرا نئچه یوز ایل اؤز وارلیغینی قورودو. پوسگو قوراراق توبول چاینین کئچیتلرینده دوشمنین سیرالارینی سئیره تدیلر. آنجاق قووه لر برابر دئیلدی . بیر دویوشچویه 200 روس عسگری دوشوردو.
تئوریزین طالعی گونشی سوزالدیقجا آهلاری گؤیلره ، اوغوللاری تورپاغا قووشدو . اؤلن اؤلدو ، قالان ساغلار بیزیم اولمادی . بیر قیسمی اورتا آسیایا کؤچدو. یئرده قالانلار خریستیانلیغی قبول ائتدیلر. اؤزلری ایسته مه ده ن یاد چیراغی یاندیردیلار. مئشه آییلارا ، سیبیر روسلارا قالدی. قازان ، زارات (ساراتوو) ، آزتارخاندا مسجیدلر سؤکولدو ، تئوریزده ، آلا سیبیرده کیلیسه لر تیکیلدی.
روس کیلیسه سینین سالنامه یازان کئشیشی ایفتخارلا سؤیله ییر : تئوریز چارلیغیندان جسور بیر کیشی آلبوغا دیمیتری دونسکویون یانینا گلدی. آلبوغا تئوریز چارلارینین نسلیندن ایدی. اونو خاچ سویونا چکدیلر ، ائولندیردیلر و کنیازین یانیندا ایشه گؤتوردولر( باسکاکوو، 1979 ، s ، 146)
تئوریزلیلر کیمیدی؟
اونلار قافقازین هم قوزئی هم گؤنئینده یاشایان بیر تورک بویو اولوب . X-IX عصر گزگینلری اونلارین خزرلرین بیر بویو اولدوغونو بیلدیریرلر.
قئید ائتمک لازیمدیرکی ، تئوریز اؤنجه سیبیر تورکلرینین بیر قانادی اولموشدور. ایندی اونلارین واختی ایله قوردوقلاری دوولتین یئرینده توبول و یاناایرتیش چایلاری آراسیندا تئوریز آدلی بیر بؤلگه مرکزی ، ایکی کند ، ایکی چای و بیر گؤل قالماقدادیر.
576 – جی ایلده سیبیرلر جنوبی قافقازدا بیزانسا مغلوب اولاندان سونرا اونلارین بیر حیصه سی کور چاینین جنوبونا کئچرک بورادا یورد سالدی . آرالاریندا تئوریز بویودا واردی . اولا بیلسینکی آزربایجانداکی تبریز شهرینی اونلار سالمیشلار . آنجاق ماراقلیدیرکی بوندان چوخ – چوخ قاباق ائرادان اؤنجه بیرینجی مین ایللیکده آزربایجاندا تئوریس خالقی یاشاییردی.
تاریخی منبع لرده تبریزین آدی تاوریس و تاورئش شکیللرینده گؤستریلمیشدیر. آنجاق قید ائتمک لازیمدیرکی ، ایندییه ده ک آزربایجان تاریخ شوناسلیغیندا بو شه هرین آدی ائتنیک آد کیمی آراشدیریلمامیشدیر، اونون معناسی ایضاح اولونمامیشدیر.
تاریخچی لر تبریز شهرینین سالینماسینی VIII عصره عاید ائدیرلر س . عونوالهی عرب منبع لرینه اساسا بئله بیر معلومات وئریر کی ، بو مالفلر تبریزی «قیزدیرمانی قایتاران» معناسیندا ایضاح ائدیرلر، گویا خلیفه هارون الرشیدین آروادی ساغلام هاواسی و سویو اولدوغونا گؤره بو یئرده شه هر سالدیرمیشدیر.
تبریزین عرب سؤزو اولماسی ممکون دئیل . ایلک اؤنجه اونا گؤره کی ، عینی آدلی شه هرین بیریده عربلرین هئچ بیرزامان آیاغی دیمه یه ن یئرده غربی سیبیرده دیر. ایکینجی ، عربلرین آزربایجاندا گؤرونمه سیندن قاباق یوردوموزدا تبریز قالاسی واردی .
V عصرده یاشامیش تاریخچی فاوستوس بوزاند آتورپاتکاندا (جنوبی آزربایجاندا) تاورئش شه هری حاقیندا معلومات وئریر . سونراکی ائرمنی یازیلاریندا اونون آدی ائرمنی لهجه سینده دئوریژ شکلینده گؤستریلیر.
(قید ائتمک لازیمدیرکی سون واخلاردا بوراخیلان تاوریژ سؤزونه هئچ بیر تاریخی منبعده راست گلماق ممکون دئیلدیر).
تبریز حاقیندا داها قدیم بیلگی ائرادان قاباق بیرینجی مین ایللیین اؤنلرینه عاید آسور کیتابه لرینده دیر . آسور حکومداری ایکینجی سارقونون داش کیتابه سینده گؤستریلیرکی ، دالای اؤلکه سینده کی قالالاردان بیری تاوریسدیر. او کیشپال داغینین اه ته یینده یئرلشیر.
کیشپال داغی ایندیکی سورخابدیرسا ، تبریز شه هری اونون اه ته یینده دیر. بلکه ده تبریز قالاسی باشقا بیر داغین اه ته یینده ایمیش . آنجاق شوبهه سیزدیر کی ، همین قالایا آدینی وئرن ائتنوس یوردوموزدا ائرادان قاباق بیرینجی مین ایللیین اؤنلریندن یاشامیشدیر.
آلبان تاریخچی سی م . کاقانکایتوکلو تاورئش خالقی حاقیندا ماراقلی معلومات وئریر. یازیرکی دیللر قاریشاندا یافت نسلیندن 15 خالق تؤره دی . اونلاردان بیری تاورینیسدیر.
تاوریسین یافت نسلیندن چیخماسی اونون تورک خالقلاری ایله بیر کؤکده ن اولدوغونو تصدیق ائدیر. ماراقلیدیرکی خزرلره تابع اولان طایفالاردان بیری تئوریس آدلانیردی.
تئوریز ائتنیک آدینین کؤکونده تئبیر – تیبیر سؤزو دورور. بودا «دمیر» دئمکدیر. تورک دیلینده ایس – ائش و ایک سینونیم شکیلچیلر کیمی ایشله نیب، بعضا عزیزلمه و کیچیلتمه ، بعضا ده بنزتمه معناسی یارادیر.
کیمسه بئله بیر گئرچکلییی دانا بیلمیر کی، آنتیک تاریخچیلرین اثرلرینده کی و «بیبیلیا» افسانه لرینده کی تیبئرلرین آدی مئتال دؤیمه ایله علاقه داردیر.
اولژاس سولئیمانوو بئله حساب ائدیرکی ، سومئر یازیلارینداکی تیبیر سؤزو ستادیال خاراکتئر داشیییر . دؤیولن ، دؤیولمکله حاضیرلانان شئی لره تیبیر «دمیر» ، «میس» دئیلمیشدیر .
تورک دیللرینده تیبیر هم ده داغ ته که سینه دئییلیر . ته که و قورد دمیر داغا ایشاره دیر . اولو سویداشلاریمیز تیبیری ارواح سایمیش، اؤزلرینی اونون آدیله آدلاندیرمیشلار .
داغلار اوچور، داشی قالیر، اؤره کلرده خاطیره سی ، کیپریکلرده یاشی قالیر ، بورجوموزده قوپان داشلار ، سیبیر دوم آغ قاردادیر . بیر تبریزیمیز یاخینلیقدا ، بیری اوزاقلاردادیر.
ایلهامی جعفرسویلونون سیبیرده (تورک یوردو) تبریز شهری کیتابیندان
