ساکنان اصلی تهران و اطراف آن ترک ها بودند

گادتب: برای پی بردن به اصالت یک شهر بزرگ همانند تهران باید اول به روستاها و اطراف آن نگاه کنیم.

به استناد منابع تاریخی، مردم ری و تهران قدیم، غالباً به زبان تورکی سخن می‌گفتند و نوع گویش آن، گویشی است که در شهرهای اطراف تهران و تورکهای قزوین، همدان، ساوه، اراک، قم و شهریار و دماوند و تورکان غرب استان سمنان و… بدان سخن می گویند.

مردمانی نیز به زبان تورکی خلجی ( ترکی شاخه اوغوز) صحبت می کنند. در کنار تورکان، اقلیتهایی چون تاجیک نیز می‌زیستند.

سابقه تورکان بومی تهران و ری به دوره غزنویان و سلجوقیان و حتی بسیار پیش از آن به دوره ساسانی که ویستام (بسطام) دایی هرمز تورکزاد پادشاه تورک ساسانی دولتی در این منطقه تاسیس نمود برمی‌گردد. در دوره پس از اسلام، اکثر پادشاهان‌ سلجوقی‌ نیز، ری‌ را به‌ عنوان‌ پایتخت‌ خود انتخاب‌ می‌کردند.

در زمان پادشاهان صفوی کم کم تهران شهرتی پیدا کرد، به ویژه در دوره سلطنت شاه طهماسب اول. چون جد اعلای صفویه به نام امامزاده حمزه مجاور بقعه حضرت عبدالعظیم در شهر ری مدفون بود از این رو سلاطین تورک هرچند گاه برای زیارت قبر جدشان به تهران می آمدند و بدلیل باغات سرسبز و مزارع بکر دامنه دماوند، دستور دادند تا چندین روستای متراکم قاراداغ واقع در آذربایجان که بر سر زمینهای کشاورزی همواره با یکدیگر در ستیز بودند به تهران کوچانده شوند.

پس از اینکه اولین شاه سلسله قاجار تصمیم گرفت ناحیه ای در شمال شهر ری (تهران) را بعنوان پایتخت خود برگزیند، زبان مردم نیز زبان بومی و حکومتی باقی ماند تا اینکه تغییر زبان اصیل مردم تهران از تورکی به فارسی دری، از زمان فتحعلیشاه قاجار و در دربار وی اتفاق افتاد و از دوره پهلوی ها، این زبان و گویش (فارسی دری) فراگیر شد؛ بطوریکه امروز اغلب مردم تهران چیزی از این مسئله نمی‌دانند.

از دیگر آثار و منابع مکتوبی که تورک بودن تهران تا دوره پهلوی را اثبات می کند، “تحقیقات دکتر م. پناهیان است که بر اساس ۱۰ جلد فرهنگ جغرافیای ایران از انتشارات ستاد ارتش ، سال 1328-31 مجموعه ای در چهار جلد به نام (فرهنگ جغرافیای ملی تورکان ایران زمین) همراه یک جلد حاوی نقشه ، فراهم آورده و در سال 1351 در خارج از کشور به چاپ رسانیده است، که از وجود حداقل 209 روستای تورک در تهران و اطراف آن خبر داده است. با این اوصاف میتوان گفت که تمامی یا اغلب روستاهای تهران تورک بوده اند.

ادوارد براون خاور شناس شهیر بریتانیایی در کتاب تاریخ ادبیات ایران که رشید یاسمی پانفارس ترجمه کرده:

از تهران که می گذریم کمتر کسی را می توان یافت که به زبان فارسی تکلم کند یا فارسی بداند.

در سال 1723 تهران به تصرف افغانها درآمد و ویران شد. در سال 1788 آقامحمدخان قاجار بنیادگزار دولت  قاجار تصمیم گرفت كه تهران را به عنوان پایتخت حكومت خود انتخاب كند. علت این انتخاب، نزدیكی تهران به (ساوج بلاغ) كه یكی از مراكز ایل افشار (اكنون در داخل محدوده استان تهران قرار دارد) بود و همچنین استرآباد (گرگان) كه جایگاه ایل  قاجار و مركز ستاد نیروهای آقا محمدخان بود، است. وقتی تهران پایتخت شد، جمعیتش از  ۲۰۰۰۰ نفر تجاوز نمیكرد.

پس از پایتخت شدن، در مدت بسیار كوتاهی اقوام قاجار، افشار، خلج، شاهسون در قالب ایل قاجار، درباریان، منسوبین ارتش و نیروهای مسلح در تهران مسكن گزیدند.  اقلیت کوچکی در تهران به زبانهایی مانند رازی و شمیرانی سخن می گفتند ولی زبان اکثریت ساکنان تهران در آغاز حکومت قاجار، تورکی آذربایجانی بود. فارسی تهرانی نیز، لهجه ای بود كه دربار قاجار بدلیل ایجاد تمایز بین مردم شهر به هنگام صحبت كردن به فارسی، آنرا بكار می برد.

اولین آموزگار زبان فارسی تهرانی، خود فتحعلی شاه قاجار بوده است و درباری ها این زبان را از فتحعلی شاه یاد گرفته و به دیگران یاد می دادند. در تهران زبان جدید (فارسی فتحلیشاهی) نام گرفت و لهجه مزبور تا مدتی در نظر مردم عادی و طبقات پائین اجتماع منفور بود و دلیل بر خودپسندی گویشوران جلوه می كرد.

در دوره قاجاری همه اقلیت های رازی و شمیرانی به همراه بخش اعظم توركان ساكن در تهران، به تدریج آسمیله شده و فارسی زبان شدند تا مبادا خود را عوام معرفی کرده باشند.

” ذبیح الله منصوری ” مورخ و مترجم ایرانی و یکی از سران یهودیان پنهان اظهار کرده؛ آموزش و گسترش (فارسی فتحعلیشاهی) تنها خدمت فتحعلی شاه قاجار به ایران بوده است چون پس از قرن ها،تورکی را از حکومت و سرانش دور کرد.

در این بین میرزا معجز شبستری یکی از شعرای نامی دیار آذربایجان برای اولین بار خطر آسمیله شدن تورکان مهاجر به تهران را احساس می کند و در محکوم ساختن بی توجهی شاهان قاجار به زبان و ادبیات تورکی، معجز در یکی از اشعارش چنین  مترنم میشود:

دیلیم تورکی، سوزوم ساده، اوزوم صهبایه دلداده

منیم تک شاعیرین البت اولار آشفته بازاری

دونن شعریله بیرنامه آپاردیم شاه قاجاره

دئدی تورکی نمیدانم  مرا تو بچه  پنداری؟

اوزی تورک اوغلی تورک امما دییر تورکی جهالت دور!

خدایا مضمحل قیل تختدن بیر آل قاجاری!

این شعر زیبا را میتوان اولین دلشکستگی آذربایجان از اولاد خود (تهران) قلمداد کرد.