Müdriklik fenomeni Əbu Nəsr Fərabi

GADTB: Əsrlərin müdrikliyi… Keçmişin biliyi gələcəyə aparan yoldur. Biliyə sahib olmaq coşqusu – yeni bəşəri prioritetlərin axtarışında aparıcı qüvvədir. Qazaxıstan Respublikasının Prezidenti Kasım-Jomart Tokayevin 26 avqust 2019-cu il tarixli Fərmanı elə yüksək məqsədlərin nail olmasına yönəlib. Həmin Fərmana əsasən, ölkə boyu dahi alim Əbu Nəsr əl-Fərabinin yubileyin rəsmən qeyd edilməsinə başlanılıb. Dünyaya Aristoteli bəhş edən bu insanın adı və əməlləri təkcə alimlər üçün deyil, dünya ictimaiyyəti üçün də böyük əhəmiyyət və maraq kəsb edir.

Cari il YUNESKO himayəsi altında dahi alim və filosofun 1150-ci illiyinin qeyd olunması ilə yadda qalıb. Yubileyin keçirilməsi üzrə dövlət komissiyası 50 tədbiri ehtiva edən planı hazırlayıb. Onların tematikası ölkənin tədris, elmi və mədəniyyət mərkəzləri, muzeyləri, kitabxanaları əhatə edir. KİV-də də məqalələr dərc olunur.

Bu, ölkəmizi görkəmli mütəfəkkirin tarixi vətəni kimi simvolizə edən əlamətdar əməllərdən biridir. Əl-Fərabi adında Qazaxıstan Milli Universiteti, BMT-nin dayanıqlı inkişaf üzrə mərkəz olaraq, BMT-nin Baş Qərargahında və İslam Əməkdaşlıq Təşkilatında Əl-Fərabinin “Əl-Mədinə Əl-Fadila” nəzəriyyələr əsasında hazırlanmış Universitet modelini təqdim etdi.

Əl-Fərabi 1300 il ərzində bir çoxları üçün həddindən artıq çətin olan Aristotelin elmi işləri öyrənirdi, təhlil edirdi, təsdiqləyirdi və şərh edirdi. O, onu dünyaya yenidən təqdim edib. Ona görə də bütün bəşəriyyət onu Aristoteldən sonra “İkinci Müəllim” kimi adlandırır.

Alimin ikinci mühüm əsəri – elmin geniş spektrini əhatə edən “Fərabinin ensiklopediyasıdır”.

Dahi alimin fenomeni ondan ibarətdir ki, o, bir çox dilləri bilirdi. Bəzi məlumatlara görə, Əl-Fərabi ondan çox dil bilirdi. Onun ərəb, fars, türk, latın, yunan və hind dillərin bilməsi danılmazdır. Onun bir əsrdə yaşayanların dediklərinə görə, o, çox savadlı, lakin çox da sadə insan olub. O, elm və incəsənətin demək olar ki, bütün sahələrini öyrəndi və əhatə etdi. O, təbiət elmləri, fəlsəfə, astronomiya, fizika, riyaziyyat, tibb, botanika, məntiq, etika və dilşünaslıq sahələrində dərin biliyə sahib idi, bu sahələrdə araşdırmalar aparırdı. Alman alimi Ş.Steyşnayderin dediyinə görə, Əl-Fərabinin təxminən 120 əsəri və risaləsi var. Türk alimi A.Atəş böyük alimin 160, tacik alimi B.Qafurovun fikrincə isə onun təxminən 200 əsər və risaləsinin olduğunu söyləyir.

Əl-Fərabi deyir ki, şəhər başçısı on iki keyfiyyəti özündə cəmləşdirməlidir. Bunu müasir anlayışlar fonunda qısaca təsvir etmək istərdim.

Şəhər başçısına qoyulan ilk tələb odur ki, o, tamamilə mükəmməl orqanlara sahib olmalıdır ki, onların imkanları yerinə yetirməli olduğu vəzifələrə olduqda uyğun olsun. Bir sözlə, sağlam olmalıdır.

İkincisi, müzakirə olunanları mükəmməl başa düşməli, dərk etməli və ona deyilən hər şeyi tez mənimsəməlidir.

Üçüncüsü, başa düşdüyü, gördüyü, eşitdiyi və qavradığı hər şeyi yaddaşda yaxşı saxlamağa bacarmalıdır və bunlardan heç birisini unutmamalıdır.

Dördüncüsü, təmkinli və ağıllı bir düşüncəyə sahib olmalı və ən kiçik detallara laqeyd yanaşmamalıdır.

Beşincisi, fikirlərini aydın şəkildə ifadə edə bilən natiq olmalı, öyrənməyə və yeni biliklərə böyük sevgiyə sahib olmalı, öyrənməkdən heç vaxt bezməməli və mənəvi sərvətini daim inkişaf etdirməlidir.

Altıncısı, rəhbər, yemək və içmək mədəniyyətini mənimsəmiş, eyni zamanda acgöz insanlara qarşı dözümsüzlük nümayiş etdirən bir şəxs olmalıdır.

Yeddincisi, həqiqəti sevməlisən və yalana və əl atanlara dözümsüzlük göstərməlisən.

Səkkizincisi, qəlbində saf olan və şərəfə dəyər verən bir insan olmalıdır.

Doqquzuncusu, böyük alim öz risaləsində yazırdı ki, “nə dirhəmə, nə də dinara tabe olmayan insan”, yəni müasir dildə desək, “rüşvətə nifrət edən və rüşvət almayan bir şəxs lider olmağa layiqdir”.

Onuncusu, təbiətcə dürüstlüyü sevən və ədalətsizliyə və zalımlığa nifrət edən biri olmalıdır.

On birincisi, rəhbər xalqına və əcnəbilərə münasibətdə ədalətli olmalı, ədalət yolunda olanlara kömək etməli və haqsızlıq qurbanlarına təzminatlar ödəməlidir.

Risalətin on ikinci tələbi odur ki, ədalət qarşısında israrlı olaraq,  inadkar olmamaq, tərslik nümayiş etdirməmək, lazımi qərarlar qəbul etməkdə qətiyyətli olmaq, qorxu və ürəksizlik bilmədən cəsarətli, cəsur bir insan olmaq lazımdır.

* * *

…Əcdadımızın tam adı “Əbu Nəsr Məhəmməd ibn Məhəmməd Tarxan ibn Uzlaq əl-Fərabi ət-Türki”. “Ət Türki” sözü Əbu Nəsrin türk olduğunu, “Əl-Fərabi” sözü isə onun Fərabdan olduğunu bildirir. Ərəblər orta əsrlərə aid xəritələrdə Otırarı Fərab kimi qeyd edirdilər. Yarım əsr bundan əvvəl başlanılan arxeoloji tədqiqatlar təsdiqləyirlər ki, bir vaxtlar bura, İpək Yolunun tarixi qolların kəsişməsində yerləşən iri və əhəmiyyətli ticari mərkəzi olub.  İsgəndəriyyə kitabxanasından sonra ikinci ən böyük təhsil mərkəzi hələ ki, tapılmayıb. Axtarışlar davam edir…

Biliklərin beşiyi sayılan Otırar şəhərində dünyaya gələn Əbu Nəsrin erkən yaşlarından həddindən artıq böyük təhsil almaq istəyi var idi. O, savadlı müəllimlərin yanında təhsil alırdı və şəhər kitabxanasında biliklərə yiyələnirdi. “İnsan yalnız öz zehninə görə əsl insan olur” prinsipi onun üçün məqsədə çevrilib. Oğlunun marağını görən atası ona sonradan yaşadığı və yaradıcılıqlı məşğul olduğu Şərqin Şaş, Səmərqənd, Buxara, Dəməşq və Bağdad kimi məşhur şəhərlərdə təhsil verirdi. Əl-Fərabinin Şərqdə yaratdığı işlər bütün dünyaya yayıldı və müxtəlif fənnlərin əsasını təşkil edib. Bizim Sovet İttifaqı dövründə məktəblərdə və institutlarda oxuduğumuz zaman Platon və Pifaqor kimi dahi müdrik adamları kimi dahi alimimiz barədə çox da məlumatlı deyildik.  Çünki öz işlərində o, Allahın mövcud olması, İslamın dəyərləri barədə yazırdı, bu da kommunizm prinsiplərinə zidd idi, ona görə də, onun mirası geniş və ətraflı şəkildə müzakirə olunmurdu.

Sonradan, ölkəmiz Müstəqilliyə qovuşanda, dahi alim qədim tarixinin zirzəmisindən çıxıb və öz xalqı ilə yenidən “birləşib”. Onun işlərin tanıdılması üçün müxtəlif tədbirlər, beynəlxalq elmi konfranslar, xüsusi tədqiqatlar həyata keçirilir, monoqrafiyalar dərc olunur. Biz ümid edirik ki, bu ilin tədbirləri müvəqqəti xarakter daşımayacaq və gələcəkdə müntəzəm şəkildə davam etdiriləcək.

Xalqın müdrik bir məsəli var: “Yaxşı insanın adı, alimin yazıları ölməzdir”. Ensiklopedist alim Əl-Fərabinin əsərləri əsl var-dövlət və xəzinədir. Dahi alim Əl-Fərabinin indiki yubileyi böyüyən nəsil üçün xüsusi rol oynayır, gənc alimlərin tədqiqatları üçün yeni təkan verir. Dahi mütəfəkkirin mirasının gənc nəsil tərəfindən bilməsi, onun tərəfindən əsas qoyulan elm sahələrin bundan sonra da öyrənilməsi dünya miqyaslı yeni kəşflərə imkan yaradacaq. Əcdadların yolunu davam etdirməkdən böyük sevinc yoxdur! Ola bilsin ki, bu, bütün xalqının ən böyük arzusudur… Bəşəriyyəti ideala gətirməyin ancaq bir yolu var – biliklərə və elmə sahib olmağın keşməkeşli yoldan keçməkdir. Bir çox müdrik alimlər özündən sonra silinməz iz qoyaraq, buna bütün ömrünü sərf etdilər.

Elbaşı Nursultan Nazarbayevin qeyd etdiyi kimi, Böyük Çöllüyün dünya şöhrətli şəxsiyyətləri ölkənin beynəlxalq arenada nüfuzunun effektiv təşviqinə imkan yaradan dövlətin misli-bərabəri olmayan simvolik kapitalıdır.

Yersultan BEKTURQANOV

Qazaxıstan Respublikasının Parlament Məclisinin deputatı

“Nur Otan” partiyası fraksiyanın üzvü