ادتاج اتحادیه دمکراتیک ترک آذربایجان جنوبی
گادتب: شیخ محمد، فرزند حاجی عبدالحمید، بازرگانی اهل شهر خامنه آذربایجان می باشد. تحصیلات حوزوی را تا مرحله اجتهاد، هیئت و نجوم را آموخت و در حکمت و طبیعیات و تاریخ و ادبیات جزو برجستگان بود. شیخ محمد خیابانی در انقلاب مشروطه آذربایجان نقش بسیار فعالی داشته در سی سالگی به عنوان نماینده مردم تبریز راهی دوره دوم مجلس شورای ملی گردید. او به نمایندگی مجلس چهارم نیز انتخاب شد ولی هرگز نتوانست در آن مجلس شرکت کند. اولین حرکت سیاسی بزرگ خیابانی، مخالفت با اولتیماتوم روسیه در مجلس دوم طی یک نطق بلند یک ساعته بود. بعد از قبول قرارداد ۱۹۱۹ م از سوی دولت ایران، در تبریز دست به قیام زده دولت آزادیستان را بوجود آورد که هیچ تبعیتی از تهران نمی کرد .
وی در دو روز این قیام که از ۱۷ فروردین ۱۲۹۹ شمسی آغاز شد، نهادهای دولتی تبریز را به تصرف خود درآورده اداره شهرهای آذربایجان را بدست گرفت. طی زمامداری خیابانی تحت عنوان ایالت آزادیستان که شش ماه طول کشید، برای انجام اصلاحات اساسی در زمینه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی تلاش شد از جمله تشکیلات پلیس و ژاندارمری را توسعه داد و به غرب آذربايجان که به کنترل ارامنه و آسوريها در آمده بود اردوي نظامي فرستاد. روزنامه تجدد ارگان رسمی این دولت نوپا بود که نطقهای ایراد شده به ترکی شیخ را به فارسی چاپ و پخش می کرد.
در کشاکش قیام شیخ محمد خیابانی، دولت وثوق الدوله سقوط کرد و کابینه مشیرالدوله زمام امور را به دست گرفت. مشیرالدوله برای پایان دادن به قیام خیابانی، مخبرالسلطنه حاکم تبریز را مأمور فرو نشاندن این قیام کرد. مخبرالسلطنه پس از چند دوره مذاکره بی حاصل با شیخ محمد خیابانی، سرانجام به کمک قوای قزاق شیخ محمدخیابانی در 22 شهریور 1299 به شهادت رسید. دولت مشیرالدوله از بیم عکس العمل مردم قتل خیابانی را تا مدتها «خودکشی» اعلام کرد، اما این ترفند، بی حاصل بود به طوری که مشیرالدوله و مخبرالسلطنه که هر دو در مجلس چهارم وکیل بودند، نزد بسیاری از نمایندگان به «قاتل» مشهور شده و روزنامه «طوفان» نیز در مقاله ای این دو را عامل قتل خیابانی و آشوبهای تبریز معرفی کرد. به دنبال سرکوب خياباني و تصرف در بست زمام فرهنگي-سياسي-اجتماعي آذربايجان توسط اقتدار فارس محور تعقيب فعالين ترک محور در ايران آستانه عصر پهلوي نيز شروع شد و در دوره پهلوي نيز فارس گرايي رسما گسترش يافته فعالين و فعاليتهاي ترک محوري در شهرهاي آذربايجان من جمله اورميه تحت تعقيب قرار گرفتند .به نظر مقامات جديد فارس گراي آذربايجان، فعاليت هاي ترک گرايانه در آذربايجان نوعي اقدام تجزيه طلباني محسوب گردید .
از همان سالهای قیام، حاکمیت ایران وی را تجزیه طلب خطاب کرده و براساس یک قانون نانوشته نام شیخ محمد خیابانی بر روی هیچ خیابانی ولو در آذربایجان دیده نمی شود. از سخنان وی می باشد: لقمه خارداری باشید تا دیگران نتوانند شما را ببلعند.
