ادتاج اتحادیه دمکراتیک ترک آذربایجان جنوبی
گادتب: مقدمه- در شمال شهر شبستر دو چشمه به نام‌های قایا و ساوا وجود دارد که آب آنها خیلی زود به همدیگر ملحق می‌شوند و مردم به آن آب قایا- ساوا و قَیه- ساوا می‌گویند. این نام توسط نهادهای تحریفگر دولتی قیاس‌آباد نوشته شده است. ساوا (ساوه) همچنین نام شهری در نزدیکی قم و اراک است.
وجه تسمیه
ساوا در زبان ترکمنی به معنی پرنده سعادت و در زبان ترکی به معنی مدافع و جنگجو آمده است. به احتمال قوی این دو معنی برگرفته از دو لغت جداگانه است. اولی از بُن اسمی ساو که در ترکی به معنی خبرخوش و مژده است و در لغاتی مانند ساوالان دیده می‌شود مشتق شده و دومی از فعل قدیمی ساواماق (که فعل امروزی ساواشماق از مشتقات آن است) به معنی جنگ و نزاع کردن مشتق شده است. این کلمه به عنوان اسم شخص هم برای زنان و هم برای مردان کاربرد داشته که برای زنان همان معنی سعادت و برای مردان معنی جنگجوی آن مدنظر بوده است.
ملک‌الشعرای بهار در کتاب سبک‌شناسی (ج2،ص7) ساوه‌شاه را پادشاهی تورانی می‌داند و برهان قاطع نیز ساوه را نام پهلوانی تورانی ذکر کرده است. در شاهنامه نیز جنگ ساوه‌شاه با بهرام چوبین به تفصیل آمده و تصریح شده است که ساوه‌شاه، شاه ترکها بوده است. همه منابع نام شهر ساوه را منتسب به پادشاه اسطوره‌ای توران دانسته‌اند. شاید لغت ساوه در نام پهلوانان نیز معنی جنگجو به خود گرفته و در نام پادشاهان همان مفهوم سعادتبخش را داشته است.
زبان و فرهنگ
اکثریت اهالی شهرستان ساوه ترک هستند. شاهسون‌هایی که امروزه در منطقه قله‌چار زرند و ساوه زندگی می‌کنند، نسب خود را به ایل بیات اوغوز، که از سده یازده میلادی در این منطقه ساکن است، می‌رسانند. منطقه زرند در طول تاریخ ایلخان‌نشین ایل بیات بود. در قشلاق زرند شهرکی به نام زاویه ایجاد شده بود که تا دوره قاجار ایلخان‌نشین فوج بیات بود و مزله‌قان ساوه ییلاق آن محسوب می‌شد. اهالی روستاهای یاتان و سامان منطقه مزله‌قان هنوز خود را بیات می‌دانند. شهرستان ساوه در تقسیمات اداری به ۴ بخش حومه، نوبران، زرند و خَرَقان (قاراقان) تقسیم شده است. بخش حومه که نزدیکترین بخش به مرکز شهرستان است دارای هفتاد روستاست و از میان آنها شش روستای دینار آباد، قلعک، نورعلی‌بگ، باغ شیخ، والمان و احمدآباد فارس‌نشین و بقیه 64 روستا ترک‌نشین هستند. بخش اعظم جمعیت این مناطق را ایل بزرگ شاهسون بغدادی تشکیل می‌دهند. در ۳۵ کیلومتری جنوبشرقی ساوه به سمت قم شهری مذهبی به نام آوا وجود دارد که درگذشته شهر نسبتا بزرگی بود و همه اهالی آن را ترکها تشکیل می‌دهند.
حوزه جغرافیایی تورک در ساوه
همه صد روستای بخش مزله‌قان؛ که درگذشته مزدقان نوشته می‌شد و اینک با نام بخش نوبران شناخته می‌شود، ترک‌نشین و بیشتر منتسب به طایفه افشار هستند. از میان نود روستای بخش زرند تنها پنج روستای مامونیه، امیرآباد، زرند قدیم و زرند جدید و … فارس‌نشین و ۸۵ روستای دیگر ترک‌نشین و از طایفه بیات اوغوز می‌باشند. روستاه‌های شرقی مزله‌قان و روستاهای غربی حومه از طایفه بگدیلی هستند که بعضا به آنجا بخش بیگدلی نیز گفته می‌شود.
بخش قاراقان که متاسفانه از طرف توهین کنندگان به هویت و ملیت ترکها به عمد خرقان نوشته می‌شود، دارای ۵۰ روستاست که از میان آنها دو روستای ویدر و الویر فارس‌نشین و بقیه ترک هستند. مردم این منطقه اصالت خلجی دارند و برای همین به این بخش خلجستان ساوه نیز می‌گویند که در برابر خلجستان قم مصطلح شده است. خلج‌های ساوه برعکس خلج‌های قم لهجه خود را حفظ نکرده‌اند و به همان لهجه رایج ترک‌های بیات و افشار صحبت می‌کنند.
بخش جعفرآباد که در جنوب شرقی ساوه و غرب قم واقع شده، دارای سی روستاست که همه آن ترک‌نشین است. این بخش در گذشته متعلق به ساوه بود ولی بعد از انقلاب از نظر اداری زیر مجموعه شهرستان قم شده است.
تاریخ و ادبیات
بی‌شک بزرگترین شاعر و ادیب ساوه حکیم تیلیمخان است که در دروه فتحعلی‌شاه زندگی می‌کرد و همه آثار خود را به زبان ترکی نگاشته است. اشعار حکیم تیلیمخان جایگاه ویژه‌ای در میان مردم و آشیق‌های ساوه دارد. تاثیرگذارترین ادیب اهل ساوه محمد بن ابی‌بکر بن ابی‌الفتح الساوی است که با خطاطی و نسخه‌برداری از دیوان الغات الترک باعث ماندگاری این کتاب شده بطوریکه تنها نسخه این کتاب به خط این نویسنده ساوه‌ای است. از شاعران معاصر ساوه نیز می‌توان به اکبرخان رزاقی اشاره کرد. از مشاهیر ادبی مهم خلج‌های ساوه شاعره فرخنده خانم و حاجی اکبرآقا قدسی بودند که هر دو در اواخر دوره قاجار می‌زیستند.
مناطق مرکزی ایران از دوره خلافت اُموی، بیش از هزار سال، عراق عجم نامیده می‌شد که به همراه عراق عرب گاهی عراقین نیز گفته می‌شد. ترکها یکی از ساکنان اصلی عراقین بودند. حضور ترکها در عراق عرب حداقل تاریخی ۱۲۰۰ ساله دارد و مقارن سال ۸۰۰ میلادی ترکها بدنه اصلی سپاه معتصم بالله عباسی را تشکیل می‌دادند. بیشتر اهالی عراق عجم نیز مقارن سال‌های هزار میلادی و در دوره غزنوی ترک بودند بطوریکه تواریخ بیهقی و ابن‌الاثیر از رهبران طوایف ترک عراق عجم مانند یاغمیر، بوغا، گؤکتاش، قیزیل، منصور و ناس‌اوغلو یاد کرده‌اند.
در قرن دوازده میلادی منطقه عراق عجم به مرکزیت همدان محل تمرکز سلجوقیان بود و بیشتر ساکنان منطقه را ایل شاهسون تشکیل می‌داد. برای همین رونق و آبادانی ساوه در دوره امپراتوری سلجوقی به اوج خود رسیده و به مرکز سران قبایل ترک سلجوقی که لقب اتابک داشتند تبدیل شده است و از دوره سلجوقی تا خوارزمشاهی وزیران زیادی از این شهر برخاسته‌اند و این نیز در آبادانی آن شهر تاثیرگذار بوده، بطوریکه اکثر بناهای تاریخی ساوه نیز مربوط به دوره حاکمیتی ترک‌هاست. مناره مسجد جمعه این شهر مربوط به دوره غزنوی و مناره مسجد قرمز این شهر مربوط به دوره سلجوقی است.
