ادتاج اتحادیه دمکراتیک ترک آذربایجان جنوبی
گادتب: ابیات را می‌توان جزو لاینفک حیات معنوی انسان دانست که در پاره‌ای از تولیدات ادبی دنیای مدرن از جمله رمان‌ها، وقایع و حوادث تاریخی و همچنین جامعه شناسی، فولکلور و فرهنگ مردم آن جغرافیا نیز به نحوی بارز درمیان سطور رمان نقش می‌بندد. در این میان، تمام تاریخ معاصر آزربایجان شمال آراز و اوضاع و احوال منطقه قاراباغ آزربایجان به شکل کاملا دقیقی در رمان محتشم «علی و نینو» دیده می‌شود.
رمان تاریخی و عاشقانه «علی و نینو» با رنگ و لعاب آزربایجانی ولی نوشته شده به زبان آلمانی، یکی از معروفترین داستان‌های عاشقانه تاریخی جهان است که به عنوان رمان ملی آزربایجان شناخته شده و به بیش از صد زبان دنیا ترجمه شده است.
در مورد هویت واقعی نویسنده مجهول این کتاب با نام مستعار قربان سعید، همیشه اختلافاتی بوده است. اکثر محققین و اتحادیه نویسندگان آزربایجان، نویسنده این اثر را ادیب سرشناس آزربایجان «یوسف وزیر چمن زمینلی» می‌دانند. این اثر ماندگار برای نخستین بار در سال ۱۹۳۷ در وین به آلمانی منتشر شد و بسیار مورد استقبال قرا گرفت. ترمه تورکی آن با ضعیف شدن اقتدار روس‌ها در ۱۹۸۹ در باکو چاپ شد.
نام کتاب در واقع برگرفته از دو شخصیت اصلی رمان، علی و نینو ساکن باکو پایتخت آزربایجان است. زمان داستان هم برمی‌گردد به تاسیس جمهوری آزربایجان در ۱۹۱۸-۱۹۲۰ و قبل از استیلای بلشویک‌های روس در منطقه. علی خان شیروانشیر پسر خان قاراباغ و از اشراف‌زادگان آزربایجانی و نینو دختر مسیحی گرجی الاصل ساکن باکو، در سال‌های تحصیل در باکو عاشق هم می‌شوند. هر دو با وجود اختلافات فرهنگی و مذهبی و مخالفت خانواده‌هایشان تصمیم به ازدواج دارند. اما در کنار دلدادگی و زیبایی و تحمل رنج و مصائب روزگار هم وجود دارد. در این میان نقش بسیار منفی ناخاراریان ارمنی در تلاش برای بهم زدن عشق علی و نینو قابل توجه است. ناخاراریان ارمنی، نینو را می‌رباید ولی بلافاصله نینو به عشق اصلیش علی خان برمی‌گردد. قسمتی از داستان در تهران دنبال می‌شود جایی که عموی علی خان در دربار قاجارها مقامی دارد. پس از چندی نینو فضای بسیار سنتی تهران را قبول نکرده با علی خان به باکو برمی‌گردد. علی خان در دولت مستقل آزربایجان نقش برجسته‌ای می‌گیرد و در نهایت در برابر حملات روس‌ها به گنجه شهید شده و نینو همراه با فرزندانش به تفلیس فرار می‌کند.
مضمون رمان علی و نینو به شکل جالبی اتحاد آزربایجان و گرجستان و همچنین تحرکات موذیانه ارمنستان را در شکل ناخاراریان به شکل تیزبینی نشان می‌دهد.
این رومان هم در آزربایجان و هم در گرجستان بسیار مورد توجه قرار گرفته است. بطوریکه مجسمه چرخان علی و نینو واقع در شهر باطوم (باتومی) یکی از مهم‌ترین آثار هنری کشور گرجستان به حساب می‌آید.
برگردان به الفبای عربی و به زبان تورکی آزربایجان این رمان توسط آقایان احد فرهمندی (۱۳۹۵ انتشارات آذرنشر تبریز) و دومان اردم (۱۳۹۶ انتشارات کیرپی) چاپ شده است. کتاب صوتی این رومان نیز موجود است. «دکتر توحید ملک زاده»
