خلیل مختاری نیا: پلنگانِ دولتمند دولتمرد و دولت ساز

گادتب: مطلب ذیل چکیده و خلاصه ای از مقاله ی “نظری کوتاه بر کتاب فضایل الاتراک اثر ابوعثمان جاحظ ” به قلم استاد اندشیمند جناب آقای دکتر حسین فیض الهی وحید [ محقق،مؤلف و استاد دانشگاه ] می باشد که در شماره 23 مجله غروب به چاپ رسیده است. دکتر فیض الهی در این مقاله ضمن ارائه اطلاعات مفید در خصوص جاحظ و تألیفات ایشان بخصوص کتاب مهم “فضایل الاتراک” می نویسد:

رساله” فضایل الاتراک” یا فضیلت های ترکان، قدیمی ترین نوشته دوره اسلامی عربهاست که در زمان خلیفه” المعتصم بالله” هشتمین خلیفه عباسی و توسط دانشمند بزرگ جهان اسلام و عرب” ابوعثمان عمرو بن الکنانی البصری” (225-159) معروف و مشهور به “جاحظ” در مناقب و فضایل ترکان به رشته تحریر درآمده است، دانشمندی که حدود 350 جلد کتاب و رساله نوشته است.

جاحظ در خصوص ترک ها می نویسد:” یک ترک اگر چه به ظاهر یک فرد عادی است ولی او عین یک هنرمند آکروبات در روی زین اسب،هم دامپزشک و هم یک سوارکار ماهر است. یعنی در حقیقت “یک ترک به تنهایی یک ملت است.”( فضایل الاتراک: 100)؛ علاوه بر اینکه یک ترک یک ملت است، در ضرب المثل ها نیز آمده است: اگر دو یهودی در غربت بهم برسند یک شرکت و اگر دو ترک بهم برسند یک دولت تشکیل می دهند.

جاحظ در مورد وطن پرستی ترکان می نویسد: ترکان در بین ملل غیر عرب زبان، بیشتر از هرکسی به وطن خود وفادارند” او ادامه می دهد: وطن دوستی در هر کسی هست و این نیز عمومی و طبیعی است لکن وطن پرستی ترکان به مراتب شدیدتر است.(همانجا: 109)

 جاحظ در مورد هنرهای جنگی ترکان می نویسد:” ترک ها در هنرهای جنگی به اوج آن رسیده اند. ترک ها در سواری،در روی زین اسب،وزن و در پیاده روی در روی زمین، صدا ندارند. آنچه را که سواران ما از روبه رو نمی بینند ترک از پشت سر خود می بیند. آنها دشمنان خود را بسان گوسفند و خود را مانند یوزپلنگ می دانند . بخدا اگر ترک را دست بسته به چاهی بیندازند عاقبت راهی پیدا کرده و از ته چاه سالم بیرون می آیند چون هیچ نیرنگی بر آنها [ حتی به راحتی چاه انداختن آنها ] کارساز نیست.”( همانجا : 110)

 در مورد پلنگ بودن ترکان و گوسفند بودن دشمنان ترک در شاهنامه فردوسی نیز قریب به این مضمون آمده است. زمانی که کیخسرو فرزند سیاوش بن کیکاوس و فرنگیز بنت افراسیاب(خاقان توران) نامزد پادشاهی شد مجلس اعیان و اکابر در رد صلاحیت کیخسرو استدلال کردند که چون کیخسرو از از طرف مادر ترک_زاد است پس ما با ایشان نمی توانیم آسوده باشیم چراکه فرنگیز از نژاد ترکان پشنگ / پچنک/ پلنگ است و ماهمچون “فسیله” رمه گوسفندان” هستیم فلذا:

 نخواهیم شاه از نژاد پشنگ

فسیله نه نیکو بود با پلنگ

( شاهنامه فردوسی، با مقدمه محمد عباسی، جلد دوم: 138)

 جاحظ در مورد راه طی شده در یک زمان مشخص از سوی یک سرباز ترک و غیر ترک می گوید:” اگر ترک با سایر سربازان غیر ترک راهی سفر گردند ترک 20 میل راه و دیگران 10 میل راه می توانند بروند.”( فضایل الاتراک: 200)؛ یعنی قدرت و استقامت و تلاش ترکان در نیل به هدف تعیین شده دوبرابر دیگر افراد و آحاد بشر است.”

 جاحظ در مورد مؤدب بودن خاقان ترک در دیدار با کسری ( پادشاه ساسانیان ) و به نقل از خود می گوید: خاقان کبیر و کسری از صف لشکریان خود بیرون آمده و با هم به صحبت پرداختند و در خاتمه ناظرین صحبت های ایشان نظر دادند که در این دیدار از طر ف تورانیان(ترکان)، خاقان و از طرف ساسانیان اسب کسری مؤدب و متین بودند.( همانجا : 118)

 همچنین جاحظ در مورد خوش رفتاری و احترام به حقوق اسراء در قاموس ترکان می نویسد:” ثمامه یکی از شجاعان عرب به دست ترکان اسیر شده بود و من در مدت اسارت ثمامه به دست ترکان خوش رفتاری و احترام دیدم. هیچکس را ندیدم که به اندازه ترکان به اسراء نیکی کنند و احترام بگذارند.”(همانجا : 107)

منبع:

فیض الهی وحید، حسین،مقاله ی نظری کوتاه بر کتاب فضایل الاتراک ابوعثمان جاحظ، ماهنامه غروب، تبریز،شماره 23، زمستان 1400