گادتب:21 آذر نهضتیندن 30 ایل کئچدی، بو نهضت ایکینجی دونیا محاربه سیندن عموما ایران آزادلیق حرکاتی خصوصا ملی آزادلیق حرکتینین ذیروه سیدیر. بو حرکت علیهینه ایستر داخل و ایستر خارجده تجزیه طلب آدلاندیریب و بیگانه لر الیله یارانمیش بیر حرکت گؤسترسه لرده، 21 آذر نهضتی مشروطه دن 1324 – نجو ایله قدر ایران آزادلیق حرکاتینین تمامیله، طبیعی و لازمی بیر نتیجه لی ایدی، بونا گؤرهده هئچ بیر خارجی ال واسطه سیله یارانمیشدی، بو حرکت او دؤوردن اجتماعی حادثه لری قوجاغیندا تدریجله و طبیعی حالدا و خلق حرکتینین ایسته یی و ارده سی ایله یاراندی. بو مسئله لری ایشیقلاندیرماق اوچون 21 آذر نهضتینین مختلف چهتلرینه دقت ائتمک لازیمدیر.
21 آذر نهضتی نئجه یاراندی؟
1289 – نجو ایل اتابک پارکی جنایتیایله ارتجاع غلبه چالمیش دموکراتیک مشروطه انقلابینی بوغدو و اونون قهرمانلارینی تدریجله مختلف یئرلرده آرادان آپاردی. لاکن آزادلیق فیکری و آزادیخواهلار آرادان گئتمه دی. بونلار یئنی شرایط و فرصت آختاریردیلار تا قانون اساسی و مشروطه نی یئنیدن دیرچلدیب دموکراتیک انقلابی تمامسینلار. 1299 نجو ایلده بو فرصت یاراندی چونکو تزار روسیه ایرانین سیاست صحنه سیندن چیخمیشدی. اساسا مشروطه انقلابی اشتراکچیلارینین رهبرلیگی آلتیندا تبریزده خیابانی قیامی، گیلاندا جنگل نهضتی، خراساندا ایسه کلنل محمدتقی خان قیامی باش وئردی. بو حرکتلرده ارتجاع طرفیندن یاتیریلدی، لاکن گئنه ده نه مترقی فیکیرلر بولدوغو و نه ده تمام آزادیخواهلار محو اولدو. رضاشاه ناقص قانون اساسیه ال آپاریب اونو روحسوز بیر کالبده چئویردی آزادیخواهلارا گؤرونمه میش دیوان توتدو و بیر سیراسینی زنداندا اؤلدوردو. ایرانین آزادیخواه قوه لری رضاشاهین سیماسیندا مشروطه جیلدینه گیرمیش بیر دیکتاتورون نئجه انگلیسلر طرفیندن یارانیب ایران خلقلرینه تحویل ائیلمه سینی بوتون وارلیقلاریله لمس ائتدیلر. ایکیجی دونیا محاربه سی باشلاندی و شهریور حادثه سینده ایرانیدا احاطه ائتدی. انگلیسلیلر رضاشاهی گتیردیکلریکیمی آپاردیلار. ارتجاع ضغیفله دی لاکن ارتجاعه دستگاهی ال دییلمه میش قالدی. آزادیخواهلار زندانلاردان چیخدیلار. سورگوندن قایتدیلر. ایران آزادلیق حرکاتینین مرحله سی باشلاندی. بو حرکتین باشیندا یئنده مشروطه انقلابی و 1299 نجو ایل حرکتلرینین اشتراکچیلاری دایانیردیلار. اجتماعی حرکت گوجلند و حزیلر فعالیته بالادیلار خلق حرکتیله برابر یواسی ساغلام قالمیش ارتجاعدا فعالیتدن ال گؤتورموشچوخ آشکار شکیلده مترقی قوه لرخطابا دئییردی :
«قوی متفقلر قوه لرینی آپاسینلار، اوندا بیز سیزه آزادلیق و دموکراتیک نه اولدوغونو گؤستره ریک» پیشهوری 1324 آذربایجان روزنامه سی 30 شهریور.
آزادیخواهلار ایرانین فاشیزیم علیهینه غلبهده اوینادیغی رولا بئل باغلاییر و دیکتاتورلوغون تازادان احیاسینا آز گمان ائدیردیلار.
لاکن فاشیزیم ازیلیب و متفقلرین ایرانی تورک ائتمه سی یاخینلاشدیقدا کیریمیش ارتجاع آزادیخواه قوه لری قارشی جدی هجوما باشلادی.
مرحوم پیشه وری 1324نجو ایل شهریورین 29 ندا بو حقده یازیردی : «تهران سریع قدملرله ارتجاع طرفه گئتمگده دیر باشیمیزا یونان خلقینین باشینا گلن اویونو گتیرمک فیکیرینده دیرلر. مجلس و دولت و مطبوعات ساتیلمیش خالن آداملارین الینه دوشموشدور. بونلار ویریب ییغیب، اؤز سیاستلرینی یئتیرمک ایسته ییرلر. آزادلیق، دموکراتیک نامینه چالیشدیقدا اولان قوه لرجوربه جور بهانه لر ایله بوغولوب تارومار ائدیلمکده دیر. رضاخاندان داها قابان، داها خشن بیر جلاد وجودا گتیرمک نقشه سی جدی صورتده موقع اجراعیه قویموشدو. پیشه وری آذربایجان روزنامه سینده یازیردی » محاربه خاتمه تاپار-تاپماز اؤلکه میزده ارتجاعی عنصرلر باش قالدیریب ایگیرمی ایلیک استبداد و دیکتاتورلوق اصولونو دوباره دیریلتمه یه باشلامیشلار… بیز بیلمیریک آتلانتیک منشوری نه اولدو، پوتسدام کنفرانسینین رایلاری یئنه ایرانا شامل اولا بیلمه دی؟!
اوندان علاوه منشور آتلانتیک بوتون دونیا ملتلرینه اوز مقدارتینی تامین ائتمک حقینی وئرمیشدیر. بیز آذربایجانلیلاردا بو حقدن استفاده ائدیب ایراندا خلقینده اؤز سرنوشتیمیزی تعیین ائدیب و وئردیگیمیز بؤیوک قربنلار بهاسینا الده ایدیلن قانون اساسینی دیریتمگ ایستیه ییریک. «پیشه وری آذربایجان روزنامه سی صحیفه 231. ایکینجی دونیا محاربه سیندن تازا مئیدانا آتیلمیش آمریکا امپریالیزمیدا ایرانین سیاست مئیدانا آت چاپماغا باشلادی. بو مسئله آزادیخواه لاری بتر نگران ائدیردی. چونکو اولار بیلیردیرکی، آمریکا طرفیندنده حمایه اولان تازا دیکتاتورلوق داها خشن و داها گوبود اولاجاقدیر.ارتجاعین قاباغینی آلماق اوچون آزادیخواه قوه لر ایکینجی دونیا محاربه سی نتیجه سینده یارانمیش نسبتا مساعد فرصتی الدن وئره بیلمزدیلر. کئچمیش انقلابی سابقه لری و انقلابی زمینه جهتدن ارتجاعیله مقابله آذربایجاندان سوایی ایرانین آیری یئرینده ممکن دئیلدی. دئمک بئله بیر مقابله ایران آزادلیق حرکیتینین مشروط یه دن 1324 – نجی ایله انکشافینین طبیعی محصولدایدی. بو زامان انقلابی قوه لر ال ال ال اوسته قویوب باخا بیلمزدیلر و بو ایشی محض آذربایجاندان باشلامالیدیلار.
بو حقیقتی مرحوم پیشه ورینین 1324 – نجو ایل شهریورین 24 – نده تبریزین شیر و خورشید سالونداکی نطقوندا آچیق گؤرمک اولار او دئیردی : وضعیت ائله آغیر بیر حال آلدی کی، آرتیق تهراندا اوتوروب مقاله یازمادان نطق ائتمکدن بیر نتیجه اولا بیلمیه جگینی یقینائتدیم. مناچار بیر ایل بوندان اول تبریزده اوزون – اوزادی بحث ائتدیگیمیز مسئله اطرافیندا دوشونمگه باشلادیم.
بو چوخ ساده تدبیرایدی، منیم تبریز مسلکداشلاریمدان دئدیلر : آذربایجاندان باشلاماسی بورانی اصلاح ائتمه آذربایجان خلقینین اؤز گوجوایله بوردا ملی حکومت گتیرمه لییک، تهران ارتجاعین باشی استبدادین مرکزیدیر. بیر نئچه نوبه ده اوردان گؤز یوموب مستقیما بوردا ایش گؤرمه لییک. بو فیکرین حقیقتی او وقت نظریمده داها آشکار بیر صورتده جلوه ائتدیکی، دؤلتین مسئول مامورلاری ایله آذربایجان خلقینین تظلم و دادخاهلیق تلگرافلاری حقینده مذاکره ائتدیم. مثلا بیات دئدی : من رادیو واسطه سیله مراجعت ائتمیشم. آرتیق خلق عریضه و تلگراف واسطه سیله اؤزونه زحمت وئرمه مه لیدیر. صدر دئدی : بیر تلگراف اولماسین مین تلگراف اولسون من بو کیمی بوش سؤزلره جواب وئرمه یه جه یم. بو سؤزلرین آیری جوابی اولابیلمزدی، گرک خلقه مراجعت ائتمک. خلقین یومروغون گوجوایله آزادلیغی تامین ائتمک. بو شعارلار من تبریز آزادیخواهلارینین تکلیفی اوزه ره تهراندان آذربایجانا حرکت ائتدیم. پیشه وری 21 آذر روزنامه سی صحیفه 8.
بئله بیر شرایطده 1324- نجو ایلین اوللریندن بیر سیرا آزادیخواهلار ایرانین مختلف یئرلریندن تبریزه گلیب شهریورین 12- سینده آذربایجان دموکرات فرقه سینی تشکیل ائتدیلر. بو فرقه نین مؤسسلری و قاباقجیللارینین چوخو مشروطه انقلابی، خیابانی قیامی، جنگل نهضتی و 53 تفرین اشتراکچیلاری ایدیلر. بو شخصلردن آشاغیداکیلاری نمونه گؤسترمک اولار. حاجی عظیمخان (ستارخانین قارداشی)، نظامالدوله رفیعی (فرقه نین مؤسسلریندن و مشروطه انقلابی زمانی آذربایجان انجمنین عضوو).مستشارالدوله (مشروطه دورو آذربایجان انجمنین عضوو).میرجعفر پیشه وری(جنگل حرکاتینین فعال رهبرلریندن)، میرزه نوراله خانیکانی (مشروطه انقلابینین ان مشهور قهرمان مجاهد رهبرلریندن). مرندلی برهانی (خیابانی قیامی اشتراکچیلاریندان)، علی فطرت شاعیر (مشروطه آزادیخواهلاریندان). علی قهرمانی (ستارخان آتلیلارینین رئیسی و خیابانی قیامی انقلابچیسی). تقی شاهین (53 نفردن)، طسوجلو جمالی (مشروطه و خیابانی انقلابچیلاریندان). میرکاظم (مشروطه انقلابی مجاهدلریندن). جعفر ادیب و میر عبدالحسین فائقی (مشروطه و خیابانی قیامی معارفچیلریندن) و … بو شخصیلردن آذربایجانین بوتون شهرلری و قصبه و کندلریندن واریدی و فرقهنین اؤن سیرالاریندا گئدیردیلر.
آزادلیق، مشروطه بوتون ایرانین یولوندا گئتمیش قیرخ ایللیک (1945- 1905) دؤیوشلر و مبارزه لرین اشتراکچیلارذین طرفیندن بیگانه لر الیله یارانان فرقه آدلانا بیلر. بئله بیر فرقه آزادیخواه قوه لر طرفیندن قانون اساسینی دیریتمک، آزادلیق دموکراسی رولو حقوقلاری تامین ائتمک و دیکتاتورلوغون قاباغینین آلماق اوچون یارانا بیلردی.
آذربایجان دموکرات فرقه سی بو ایش اوچونده یارانمیشدی. بونو قید ائتمک لازمدیرکی، دونیانین هئچ بیر یئریندن و هئچ بیر زامان ائله انقلابی حرکت باش وئرمه میش و باشدا وئره بیلمزکی، خارجی ذینفع قوه لر اؤز خبرلرینه اوندان استفاده ائتمه گه جان آتماسینلار. بئله خارجی جه دلر بیر حرکتین خلقیلیگی و اونون خلقی طرفیندن یارانماسینی خدشه دار ائده بیلمز. آذربایجان دموکرات فرقهسینین یارانماسی و 21 نهضتیده بو قانوندان مستثنی دئیلدیر.
21 نهضتی نئجه یاراندی؟
ایرانین یوخاریدا گؤستردیگیمیز اجتماعی – سیاسی وضعیتی نظره آلاراق 1344 – نجو ایل شهریور آیینین 12 سینده فرقه نین 12 ماده دن عبارت اولان مراجعت نامه سی نشر اولوندو. بئله لیکده آذربایجان دموکرات فرقه سینی تشکیل اولوب ایشه باشلادی. بو مراجعتنامه فرقه نین آذربایجان بارهده اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و ملی احتیاجلاری اساسیندا شعارلار ایره لی سورودور. مراجعتنامه نین 48 نفر امضاء ائتمیشدیکی، بیر پاراسی سونرالار دالی چکیلدیلر. بیر آی کئچمه دن آذربایجان کارگر اتحادیه سی و حزب توده ایرانین آذربایجان و زنجان تشکیلاتیدا فرقه یه ملحق اولدولار، بئله لیکده آز بیر مدت عرضینده فرقه آذربایجانین ن قدرتلی و نفوذلر اجتماعی تشکیلاتینا چئوریلدی. بو مراجعتنامه و یا فرقهنین اساسی هدفلرین مرحوم پیشه ورینین 1325 – نجو ایل اردیبهشت آیینین 24 نده آذربایجانی شخصیتلری کنفراسیندا بئله خلاصه ائتمیشدی : «ایران داخیلینده ایرانین استقلال و تمامیت ارضیسینی مراعات ائتمک شرطیله اؤز داخلی ایشلریمیزی اؤز الیمیزه آلماق و اؤز ائویمیزی اؤز ادارهمیزایله اداره ائتمک اؤز آنا دیلیمیزده ملی فرهنگیمیزی مترقی و معاصر حالا سالماق» پیشه وری 21 آذر روزنامه سی صحیفه 30
آذربایجانین آذربایجانلی الیله اداره اولما ایشینین فرقه قانون اساسینین بیر ستونی اولان ایالتی و ولایتی انجمنلری واسطه سیله حیاتا کئچیرمک ایستردی، بونا گؤره تهراندان بو انجمن لری تشکیل ائتمک طلبینی ایره لی سوردو، لاکن صدرالاشراف کابینه سی بو تکلیفی مهر آییندا رد ائتدی و آذربایجاندا جدی ترورا ال آتدی. بئله لیکله بیر داها معلوم اولدوکی، تهران آذربایجانین قانون حقینی دینج یولیله وئرمیه جکدیر. فرقه یارانمیش امکانی الدن وئره بیلمزدی بونا گؤره ده مستقل حرکت ائتمه لیدیر. «خلقیمیز سیاستده سردار ملینین تهرانا گلمه دن قاباق تعقیب ائتدیگی یول ایله گئتمه لی، اونا تقلید ائتمهلیدی». پیشه وری 21 آذر روزنامه سی صحیفه 149.
بئله اولدوقدا فرقه ایالتی انجمن ایله کفابتلنیب قالا بیلمزدی. خلقین آرزولارینی حیاتا کئچیره ن تشکیلات لازمایدی بو ایش اوچون خلق کنفرانسلاری یاراندی. خلقه مراجعت اولدو.
خلق کنفرانسلاریندا اون مینلرجه امضایا مالک اولان قرارلا تهرانا منتظر اولمادا ملی آزادلیق تامین ائده ن مختاریت و ملی حکومت تشکیلاتی طلب ائده ن تصمیم نامه لر سئل کیمی آخیب تبریزه گلدی، فرقه میزایسه خلقیمیزین روحوندان قوپان بو بؤیوک نفسه لاقید قالا بیلمز و خلقی اؤز حالینا قویا بیلمزدی. اونا گؤره چوخ سریع بیر صورتده خلق کنفرانسلارین آرزولارینی عملی ائتمک و خلقین سسینین تمرکز وئرمک اوچون آبان آیینین ایگیرمی دوقوزوندا، اؤزونو مؤسسلر مجلیسی آدلاندیران، خلق ییغینجاغی یاراتدی.» پیشه وری 21 آذر روزنامه سی صحیفه 22
240 نفر حدودوندا نماینده سی اولان و تبریزین شیر خورشید سالونوندا کئچیریلن بو ییغینجاق ملی حکومتین اساسینی قویدو و فوریتله ملی مجلسین چاغیریلماسی قرارینی قبول ائتدی. آذر آیینین بیرینجی یاییندا مجلسین انتخاباتی کئچیریلدی. بو زامانلار تهران حکومتی “بیاتی” تبریزه گؤندردی “بیات ” ایالتی انجمن گلجکمجلسین تصویب ائده جگی صورتده قبول ائتدی و بو ایش دقت قازانمادان اؤتورایدی. فرقه اؤز ایشینه دوام ائتدی. 21 آذر گونو ملی مجلس آچیلدی و ملی حکومت قفورولدو. رسمی دولت تشکیلاتی یاراتماق ایشیله مشغول اولماقلا برابر فرقه اؤز اساسینی محکملندیرمک ایشیند غافل دیلدی. بئله کی مهر آیینین دوقوزوندا فرقهنین بیرینجی کنکره سی تشکیل اولوب فرقه نین خط حرکتینین و مرامنامه سی تصدیق ائتدی. 1324- جو ایل آذرین اییرمی بیری خلقیمیزین تاریخینده ان هیجانلی گونلردن بیرایدی. بو گونه شاهید اولانلار بییرلرکی، بو گون بیر طرفدن ساعتین بناسیندا ملی محل آچیلیر و او بیری طرفدن ایسه فدائی قوه لری طرفیندن محاصره اولونموش تبریز ارتشینین فرماندهی سرتیب “درخشانی” ایله مذاکره دوام ائدیردی. تا اوردو قارداش قانی تؤکولمه دن تسلیم اولسون.
فدائی قوه لر نئجه یارانمیشدی؟
دئمک فرقه دولت تشکیلاتی یاراتماغا چالیشماقلا برابر بیلردیکی، تهران اردوسی تبریزده اولدوغو حالدا ملی حکومت ایش باشینا گله بیلمز بونا گؤره یارانان ملی حکومتین سلاحی آرخاسیندا حقینده ده دوشونور و فعالیت ائدیردی. بورادان اوخوجولارا بئله بیر سؤال میدانا گله بیلر. بو فدائیلر کیملرایدیلر؟ فدائی تشکیلاتی نئجه یاراندی؟
1320 – نجو ایل شهریور آییندا رضاشاه قاچیب ایراناوردوسو داغیلاندا آذربایجان کندلرینین البته چوخلو سلاح دوشدو و اربابلارلا کندلیلر آراسیندا توقوشمالار باشلاندی. بو توقوشمالار زمان کئچدیکجه شدتلنیردی و کندلیلر یایین اوللرینده حزب توده ایرانین آذربایجان ایالتی کمیتهسینین تشبثوایله آذربایجان استاندارینین کفیلی آقای نیکخو کندلیلرین وئرمه لی اول دوغو بهره مالکانه باره ده بخشنامه صادر ائله دی. بو بخشنامه حزب توده ایرانین ایالتی کمیته سی طرفیندن تکثیر اولونوب بوتون کندلره گؤندریلدی. بو ایش اربابلا کندلی آراسینداکی توقوشمانی داها شدتلندیردی. بونون نتیجه سینده فرقهنین یارانماسی عرفه سینده آذربایجانین بوتون زندانلاری کندلیلرله دولوایدی. کندلیلرین حزب توده یه شکایتی او یئره چاتمیشدیکی، 1324- نجو ایلین یاییندا حزب توده نین مرکزی کمیته سی اصفهانلی وکیل دادگستری “مرتضی راوندی” نی تبریزه گؤندریلمیشدی. تا زندان اولموش کندلیلردن محکمه لرده مدافعه ائله سین. بو زمانلار تهران حکومتینین کندلیلر علیهینه فشاری آرتدیقجا اونلارین ناراضیلیقلارینی داها آرتیردی. فرقه یارانان زمان آذربایجان کندلیسی بو وضعیتده ایدی. فدائیلر همین ناراضی کندلیلر ایدی، و فدائی تشکیلاتیدا بونلارین طرفیندن یارانمیشدی. آذربایجان دموکرات فرقهسینین رولوایسه بو ناراضی کندلیلری اؤز عضولری واسطه سیله منتظم حالا سالماق و معین هدفه دوغرو یونلتمکدن عبارت ایدی. مرحوم پیشه وری فدائی دسته لری و اونون تشکیل باره سینده دئمیشدیر. «بو فدائی دسته لرینین باره سینده متاسفانه بو وقته دک چوخ ائشیدیلمیشدیر. فدائی تشکیلاتی چوخ طبیعی بیر صورتده خلق حرکاتیندا دوغموشدور، کندلردن انتقام آلماق قصدیله مئیدانا چیخاان بو جریاندا فرقه تشکیلاتلارینین گؤستردیکلر و فداکارلیغی انکار ائتمهیه لزوم یوخدور. دوغرودور کندلی، ژاندارم ظلموندن جانا دویوب اونون شرینی دفع ائتمه اوچون سلاح الده مبارزه یه قیام ائتمیشدی، لاکن اونون تشکیل ائدن اونون باشیندا دوران،اونو دوزگون هدفه سوق ائده ن فرقه میزین یئرلی تشکیلاتلارینین ترتیب ائتدیگی قهرمانلار اولمیشدی. آجی تنقیدلر و شدید تعروضلره باخمیاراق کمال خونسردلیکله خلقی تشکیل ائدیب فدائی دسته لرینین فرقه نین اینانیلمیش آداملارین رهبرلیگی آلتیندا چکمه گه چالیشیردی. نهایت حرکت خلق ایچره سیندن باشلاییب بوتون اؤلکه نی بورویوب تهران ارتجائنین قوشون قلعه لرینی اوزوک قاشی کیمی محاصرهیه آلیب ملی قدرتیمیزین قاباغیندا دیز چؤکمگه مجبورائتدی.»پیشه وری21آذر روزنامه سی صحیفه64
فدائی تشکیلاتی آذربایجانین بؤیوک یئرلرینده یارانمیش بؤیوک بیر مسلح تشکیلات ایدی. بو تشکیلات اؤزوده ارتجاعین هجوما کئچدیگی و بیداد ائتدیگی بیر زاماندا یاغرانمیشدی. خلقیمیز و 21آذر نهضتینین بؤیوک افتخارلارینداندیرکی، بئله بیر شرایطده فدائی تشکیلاتینین یارانماسی جریانیندا بیر نفرده اولسون خیانت ائتمه میشدیر. مرحوم پیشه وری 1325 – نجو ایل مهرین 25 نده دئییردی : «بو گون افتخار ائدیریککی، آغیر بیر شرایطده او وقتکی، آذربایجاندا ارتجاع تام قدرتله حکمرانلیق ائدیردی، بیز آذربایجاندا بیر مسلح فدائی تشکیلاتی وجوده گتیردیککی، اونون افرادیندان بیر نفرده اولسون خیانت ائتمه دی. پیشهوری 21 آذر روزنامه سی صحیفه 128
بلی فدائی قوه سی و اونلارین قرمانلیق حرکاتی تهران، اونون ؤاندارمالاری و دولت مامورلارینین آذربایجانا گؤستردیگی اقتصادی و ملی ظلمون قانونا اویغون عکس العمل ایدی. نئجه کی محمدعلیشاهی ظلمو بو فدائیلرین آثارلارینی تفنگ گؤتوروب مجاهد دسته ری یاراتماغا مجبور ائتمیشدی.
21 نهضتی بوتون ایران آزادلیغینین باشلانقیجیایدی
سلطنت رژیمی بیرینجی 21 آذر نهضتی تجزیه طلب آدلاندیریب و چوخلاری بو نغمه نی تکرار ائتمکده دیرلر.
دوغروداندانمی 21 آذر نهضتی آذربایجانی ایراندان آییرماق ایستردی؟ فرقه زمانینین بوتون سندلری و مرحوم پیشه ورینین بوتون مقاله لری و سخنرانلیقلارینی نظردن کئچیردیکده چوخ چتین ائله مدرک و مقاله یه راست گلمک اولارکی، اورادا فرقه ین بوتون ایستکلرینین ایران چارچوبه سی داخلینده اولدوغونو قید اولونمامیشدیر. 1324- نجو ایل فرقه نین بیرینجه رسمی سندی اولان 12 شهریور مراجعتنامه سینین بیرینجی ماده سی همین بو مسئله ایدی. بو باره سندلر اوقدردیرکی، گؤسترمک و یا یازماقلا باشا گلمز. اگر اوخوجولار خصوصیله جوان نسل بو باره حقیقتی بیلمه ک ایسترلرسه، مرحوم پیشه ورینین سئچسلمیش اثرلری و 21 آذر کتابی هابئله 12 شهریور کتابینی الده ائدیب و اوخوسونلار.
بونونلا برابر قید ائتمک لازم حساب ائدیریککی، اؤز فعالیتینی بیرینجی مرحلهسینده آذربایجان دموکرات قوهسی چالیشیردی. بوتون ایرانی آزاد ائتمک اوچون آذربایجاندا بیر دایاق و مرکز یاراتسین. 1324- نجو ایل شهریورین 21 ینده مرحوم پیشهوری یازیردی : «تاریخ بیزیم عهدهمیزده بؤیوک بیر وظیفه ثویموشدور. بیز آذربایجاندا سارسیلماز بیر آزادلیق قلعهسی وجوده گتیرمهلییک».
بو ایشه موفق اولاندان سونرا فرقه اؤز فعالیتینی ایکینجی مرحله سینه باشلامیشدیر، اودا بوتون ایرانی آزاد ائتمک مسئله ایدی.
دئمک فرقه نین ایلک گوندن هدفی بوتون ایرانی اسارت و دیکتارلوغوندان آزاد ائتمک ایدی. مرحوم پیشه وری 1324 – نجو ایل مهر آیینین سکیزینده یازیردی : «بیز مقاله لریمیزین بیرینده یازمیشدیق اگر تهران اؤزونو ازتجاعین آغوشینا آتارسا بیز اؤز آزادلیغیمیزی مستقل بیر صورتده تامین ائدهجییک، او ایشیمیزین باشلانغیجی ایدی. ایندی فرقه میزین قدرتی آتمیشدیرکی، بیر قدر ایره لی قویوب دئییریک اگر تهران توتدوغو یولدان قاییتماق ایسته مزسه،بیز اون قهر و غضبله او یولدان قایتارمالییق». پیشه وری سئچیلمیش اثرلری صحفه 224.
21 آذر نهضتی و باشقا ایران ملتلری
21 آذر نهضتینده ان اساسی مسئله لردن بیریده ملی حقوق مسئله سیدی، لاکن او بو ملی حقوقو تکجه آذربایجانلیلار و ایران تورکلری اوچون دییل بوتون ایران خلقیلریاوچون ایستیردی. یعنی فرقه یراندا آزادلیق و دموکراسینین برقرار اولماسین بیر طرفدن، آزادیخواه قوهلرین کمکی و ایکینجی طرفدن ایسه محروم ملتلرین آذربایجانکیمی اؤز ملی حقوقلارینا چاتماسی یولوایله باشا دوشور. چونکو فرقه و اونون رهبرلری ملی ظلمون آجیسینی دادمیش و چوخ ملتلی ایراندا ملی قوه نین نئجه بؤیوک قدرت اولدوغونو یاخشی بیلیردیلر. اولار یاخشی باشا دوشورلرکی، اگر محروم ایران ملتلری آذربایجانکیمی اؤز ملی حقوقلارینی آلماق اوچومن بیرلیکده آیاغا قالخسالار ایران ارتجاعی مطلق ییخیلاجاقدیر. فرقه نین کورد خلقیله همکارلیغی و قارداشلیغی بو حقیقتی عملی شکلده ثبوت ائدیر. فرقه نین بو سیاستی تکجه کورد ملتینه عاید دئیلدی، بوتون محروم ایران ملتلری نظرده توتولوردو. لاکن تاسفلرله قید ائتمک لازمدیرکی، او زامانلار باشقا محروم ایران ملتلرینده ملی شعور هله لازیمی سویه ده دییلدی. بونا گؤره ده مرحوم پیشه وری بو مسئله یه اؤرتولو توخوناراق 1324-نجو ایل آذرین سکیزینده یازیردی : «بیز هئچ بیر قوم و هئچ بیر مات و هئچ بیر جکتعته دوشمن دگیلیک، اؤزوموزه روا گ|ؤردوگوموز یاشاماق و ترقی ائتمک وسیله لرینی اؤزگه لره اوچونده روا گؤروب بو گونه دک کیمسه نین ترقی و تعالیسین مخالف ائتمه میشیک حتی تهران ارتجاعی حکومتینین آزادلیغینینز علیهینه ایشلتمکده اولدوغو خائنانه تدبیرلریده فارس ملتینی حسابینا یازماق ایسته میریک. ملس اسارت و استبداد اصولونون مزه سینی آنلادیغیمیزا گؤره اسسیر ملتلره اوره “یمیز یانیب اونلارین اسارت و استعمار بویوردوغو آلتیندان خلاص اولماقلارین صمیم قلبدن آرزو ائتدیگیمیز حالدا زلف یاره توخونماق قورخوسوندان، اونلارین آزادلیق حرکتی حقینده بیرلشدیریب و اونلاری دموکراتیک فرقه سینه باغلایان آنجاق فرقه میزین میدانا آتدیغی ملی شعارلاردی.» پیشه وری 21 آذر روزنامه سی صحیفه 123
مرحوم پیشه وری بیلیریرکی، آذربایجان خلقی، تاریخی بویو همیشه ایران استقلالی و تمامیت ارضیسینی اؤز قانیله حفظ ائتمیشدیر. اگر لازم گلسه یئنه ده بو مقدس وظیفه نین شرفله یئرینه یئتیره }کدیر. لاکن هئچ وقت اؤز ملتینی و دوغما دیلی و ملی خصوصیتلریندن صرفنظر ائتمیه جکدیر. ایران بوتون ایران ملتلریکیمی آذربایجانیلار و تمام ایران تورکلرینینده قدیمدن وطنی اولموشدور. باشقا ایران ملتلریکیمی ؟آذربایجانیلار و بوتون ایران تورکلری اوندان سونرا کئچمیش کیمی حقوقسوز یوخ، آزاد، برابر حقوقلو بیر ملت کیمی ملی وارلیق، دیل و ادبیات و ملی خصوصیتلرینی توسعه وئرمکله آزاد شکیلده ایراندا یاشایاجاقلار.
بوتون محروم ایران ملتلری ال- اله وئریب بو آرزولارینی تخته چیخارراجاقلار. دیل مسئله سی همیشه آذربایجان روشنفکرلرینی دوشوندورموشدو. آذربایجان دموکرات فرقه سینین بیرینجی کنگره سینده کنگرهنین رسمی نماینده سی آقای مکرمالمله محکم منطقله دئمیشدیر : «مسئوللارین گوجایله اؤز دیللرینه آذربایجانلیلارا تحخمیل ائتدیکلرینی ادعا ائدنلر چوخ نادان آداملاردیر مسئوللار یوز ایلدن آرتیق آذربایجاندا حکومت ائده بیلمهدیکلری حالدا اؤز دیللرینی بیزه تحمیل ائتمیشلر. عجبا آلتی یوز ایلدن زیاده حکومت ائن فارسلار نه اوچون بو دیلی دییشدیرمه یه موفق اولمامیشلار؟ پیشه وری سئچیلمیش اثرلری صحیفه 296.
گؤستردیگیمیز 21 آذر نهضتینین سون هدفی بوتون ایراندا آزادلیق دموکراسی و قانون اساسی برقرار ائتمک ایدی. بونلا برابر بو انقلابین خصوصیتی اونون انترناسیونالیزم روحونا مالک اولان ملی سیماسیندا ایدی … بونا گؤره دیل و ملییت مسئلهسی اونون اساس سنگری و دایاغیایدی. بو نهضتی بوتون دونیادا تانیتدیراندا بو خصوصیتلرایدی. محض همین دیل و ملیت اوسطه سیله ایدیکی، بوتون عالم بیلدیکی، ایرانین اوچده بیر حیصه سیندن چوخونو تشکیل ائده ن ائله بیر ملت واریمیشی، ایللر بویو ملی حقوقلاردان محروم اولموش و ایندی اؤز دیلینده یازیب اوخویور، اؤز ایشلرینی اؤزو اداره ائدیر و بوتون ایرانی آزاد ائتمک ایسته ییر.
21 آذر نهضتی و دونیا خلقلری
ایکینجی دونیا محاربه سیندن سونرا 21 آذر نهضتی دونیادا غلبه چالان بیرینجی ملی آزادلیق حرکتی ایدی. بونا گؤرده ده بوتون دونیا خلقلرینین دقتینی جلب ائتمیشدی. اگر 1325-1324 ایللر آذربایجان روزنامه سینین صفحه لرینه باخیبسا، فرانسه و سایر اروپا اؤلکلرینین اجتماعی، سیاسی تشکیلاتلاری و سیاسی شخصیتلرین 21 آذر نهضتینین غلبه سی مناسبتله گؤندردیکلری تبریک تلگرافلاری دقتی جلب ائده جکدیر. 21 آذر نهضتی زامانی بوتون شرق و آفریقا خلقلری او جمله دن یاخین و اورتا شرق منطقه سی خلقلری استبداد و امپریالیزمین پنجه سی آلتیندا ان آغیر و فلاکتلی گونلر کئچدیردیلر. بو خلقلرین آزادیخواه لاری او جملهدن عراق، الجزایر، تونس، بلوچستان و سایر اؤلکه و خلقلرین مترقی شخصلری کیمی و یا شفاهی شکیلده 21 آذر نهضتینی صمیم قلبدن تحسین ائتمیش و اوندان بؤیوک اومود گؤزله دیکلرینی بیلدیرمیشلر. 21 آذر نهضتی بو خلقلرین مبارزه روحونون گوجلنمه سینه جدی تاثیر ائتمیشدیر.
ملی حکومت نه ایشلر گؤروردو؟
بؤیوک اجتماعی ایشلر گؤرمک اوچون بیر ایل چوخ آز بیر مدتدیر. بونلا برابر ملی حکومت بیر ایل عرضینده، تهران حکومتینین ایللر اوزونو آذربایجاندا گؤرمه دیگی ایشلری گؤردو. بونودا علاوه ائتمک لازمدیرکی، اصلاحات اوچون پول لازمدیر. لاکن ملی حکومت ایش باشینا گلنده بو ایش الیله ایش باشلادی. چونکو دوشمنی آییق سالماقدان اؤتور فرقه آذربایجان بانکلارینی 21 آذره بیر هفته قالانا قدر اؤز الینه آلمامیشدی. تهران حکومتی بو فرصتدن استفاده ائدیب تبریز بانکلاریندا اولان نقد پوللاری چکیب آپارمیشدی. بئله کی فرقه بانکلاری تحویل آلاندا دولت بانکیندا ایکی میلیون و ایکی یوزمین نومن آیری بانکلاردا ایسه یاریم میلیون تومن پول واریدی. بونون مقابلینده بانکلار 10 میلیون تومن خلقه بورجلو ایدیلر. بوندان علاوه ملی حکومت آذر آیی بابتیندن کارمندلره اون میلیون تومنده آرتیق حقوق وئرمه لیدی. دئمک ملی حکومت ایش اوستونه گلنده بوش الیله ایش باشلامیشدی. بونون مقابلینده آذربایجانین بوتون کندلری، شهرلری آبادلیق، اقتصاد، معارف، ایش و سایره جهتلردن اولدوقجا گؤزه یمایدی.
بونون نتیجه سینده تبریزین کلی اهالی سیندن آنجاق 200- می نفری قالیردی و آذربایجانین یوزمینلرجه اهالیسی عائله لرینی دولندیرماق اوچون آذربایجانی ترک ائدیب ایرانین باشقا یئرلرینه سپه لنمیشدیلر. بونا گؤره ده 21 آذر نهضتینینی مهم ایشلریندن بیریده آذربایجانین برباد حالدا سالینماسی و محو اولماغا دوغرو گئتمه سیدی. بو بربادلیق مشروطه انقلابی و خیابانی قیامی زامانی خلقیمیزین گؤستردیگی قهرمانلیقلارین و ایرانین استقلالینی قوروماقلارین، تهران حکومتی و رضاشاه طرفیندن آذربایجانا وئریلن جزل و مکافات موزدیایدی.
دئمک آذربایجان اوتوز ایل تهران طرفیندن عمدا برباد حالا سالینماسیندان سونرا الی بوش ایش اوسته گلمیش ملی حکومته تاپشیریلدی. لاکن خلقه و اونون همتینه دایانان، خلق طرفیندن و اونون ایستگی ایله ایش باشینا گلن ملی حکومت دؤرد بئش آی مدتینده عادلانه مالیاتلار، خلقین کونوللو کمگی کارخانالار و سایر گلیر منبعلرینی ایشه سالدی.
آذربایجان ورشکست حالیندا اولان ملی وضعیتی دوزه لدیر
مرحوم پیشه وری باش وزیر اولدوغو زامان 1325- نجی ایل فروردین آیینین 16 سیندا ملی مجلسین ایکیننجی اجلاسیندا دئییردی :
«بوگون، آیین 16 سیدیر، مالی جهتدن داها وحشتیمیز یوخدور. بیز بیلیریککی، پولوموز وارسا بؤیوک موفقیتدیرکی، بورجوموزو تنظیم ائتمیشیک و کسر بودج همیزده یوخدور.» پیشه وری سئچیلمیش اثرلری 350
ملی حکومتین مختلف قسمتلرینده آپاردیقی اصلاحاتین هامیسینی گؤسترمک ممکن دئییلدیر. بورادا اونلارین ان مهملرینه اشاره ائده جییک. اکینچیلیک و کند حیاتی باره ده دئمک لازمدیرکی، ملی حکومت زامانی بوتون خالصه تورپاقلار و آذربایجاندان قاچمیش خلق دشمنلرینین تورپاقلاری کندلیلر آراسیندا بولوندو، اکینچیلیگی گئنیشلندیرمک اوچون کندلیلره توخوم وئریلدی و مادی کمک اولوندو. صوفیان طرفینده اکینچیلیگین نمونه و تجربه یئرلری و علمی تحقیقات ایشلری اوچون بینوره حاضیرلانماغا باشلادی. تورپاق صاحبلریله کندلر آراسیندا عادلانه مناسبتلر و قانونلار قویولدو. صنایع ساحه سینده آذربایجانین مختلف شهرلرینده یاغلانمیش کارخانالار جدی کمک ائتمکله ملی حکومت اونلاری ایشه سالدی. ایشسیزلرین بؤیوک حصه سینه ایش تامین ائتدی و آذربایجانین اقتصادیاتینی جانلاندیریب محکم اساسلار اوزه رینده قوردو.
ملی حکومت آنجاق خشکبار و سایره اولونمالی محصوللارا بو شرطه صادر اولماغا اجازه وئردیکی، صادر ائدنلر اؤلکه نین احتیاجی اولان شئیلری وارد ائتسینلر. 21 آذر نهضتیندن قاباق آذربایجاندا مریض خانلارین فقط 20تختخوابی واریدی. فرقه زامانیندا آذربایجاندا بیر ایل مدتیننده 20 تازا خسته خوانا آچیلدی، اونلاردا 800 تختخواب واریدی. دیل و فرهنگ، مدنیت ساحه سینده ملی حکومتین گؤردویو ایشلر تهران حکومتینین 50 ایل عرضینده آذربایجاندا گؤردویو ایشلردن قات – قات اوستون ایدی. بو بیر ایل عرضینده تبریز دانشگاهی یارانیب، آنا دیلینده ایشه باشلادی و اونون بناسینین اساسی قویولدو. بو بیر ایلده آذربایجان فولکلورو، خواننده لر و موسیقی اوستادلارینین الیله آنا دیلینده نمایشلر وئرمکله یارانمیش تئاتر و دستهلری اساسیندا رسمی دولت تئاتری یارانیب آنا دیلینده موفقیتلی نمایشلر وئرمگه باشلادی. ملی حکومت دورو بوتون ابتدائی و اوورتا مکتبلرده حتی تازا قورولموش تبریز دانشگاهیندا درسلر آنا دیلینده ایدی.
بو مدتده ابتدائی مکتبلرین اکثر کلاسلاری اوچون آنادیلینده درس کیتابلاری حاضیرلانیب چاپ ائدیلدی و مجانا اوشاقلارین اختیاریندا قویولدو. ملی حکومت رادیوسو قورولوی ایشه باشلادی. آذربایجان و زنجاندا تورک دیلی رسمی دولت دیلیایدی. بونوندا نتسجه سینده بو بیر ایلده آنادیلیمیز کئچمیش بیر عصیردن داها چوخ انکشاف ائدیب گؤزللشدی. یوزلرجه شاعیر یازیچی، روزنامه یازان مئیدانا گلدی. دیلین ادبیاتیمیزین بو سرعتلی انکشافی تهران اوردولارینین تبریزه گلمهسینله گئنه دایاندی.
1325 – نجی ایل آذرین 22 سینده تهراندان گلن جلادلار فرقه زامانی آنادیلینده چاپ ائدیلمیش کیتابلاری تبریزین کوچهلرینده اودلاییب یاندیردیلار. آذربایجان خلقی، اونون دیلین ادبیاتی و ملتینه اولونان تحقیر و توهین بو وحشی حرکتی هئچ بیر زامان یاددان چیخارمایاجاقدیر.
ملی حکومت زامانی تبریز- زنجان اردبیل، ارومیه، ماراغا و سایر آذربایجان شهرلرینین کوچه لری آسفالت اولدو. چوخلو کتابخانالار و اجتماعی مدنی یئرلر آچیلدی. بو شهرلرده اجتماعی بنالارین تیکیلمه سینه باشلاندی. تبریز لوله کشیسینین اساسی قویولدو و تبریز سو جهتدن اساسی شکیلده تامین ائتمک اوچون “سیوان” چایینین تبریزه گتیریلمه سینین نقشه سی چکیلیب قورتارمیشدی.
ملی حکومت و آذربایجان دموکرات فرقه سی گنج نسلین تربیه سینه خصوصی فیکیر دیریردی. مرحوم پیشه وری 1325- نجی ایل تیرآیینین 15 نده تشکیل اولموش دموکرات جوانلارینین بیرینجی کنگره سینه گؤندردیگی پیامیندا یازیردی :
«جوانلاریمیز گله جگیمیزدی، اونلارا همیشه بیز امید گؤزی ایله باخیریق. اگر اولارین تربیه سی دوزگون یولیله گئدیرسه بیز هامیمیز خوشبخت اولاریق.» پیشه وری 21 آذر روزنامه سی صحیفه 71
جوانلار تشکیلاتینین رهبرلیگی آلتیندا آذربایجانین هر یئرینده اوشاقلار تشکیلاتی یارانمیش و اونون مینلرجه اوشاغی متحدالشکل حالا سالمیشدی. آذربایجان دموکرات فرقه سینین رهبرلیگی آلتیندا یارانان 21 ؟آذر نهضتی و قورولان ملی حکومتین هدفلری بیر ایل عرضینده آذربایجان و زنجاندا گؤردویو ایشلری بیر مقاله ده احاطه ائتمک ممکن دئییلدیر. بو حرکت ایران آزادلیق مبارزه سی، هابئله آذربایجان خلقی تاریخینده ائله بؤیوک حادثه دیرکی، اونون بارهسینده چوخلو یازیلمیش و گئنه ده یازیلاجاقلدیر. 21 آذر نهضتی ائله جهده کردستان نهضتی و اونلارین رهبرلیگی حرکتین سون گونونه قدر یعنی 1325- نجی ایل آذرین ایگیرمیسینه قدر اؤز انقلابی خطلرینده ذرجهده اولسا دگیشیکلیک عمله گتیرمه میش. بیر آتدیمدا اولسا گئری چکیلمه میشدیر. عکسینه زنجان، تهران جلادلاری طرفیندن قان دریاسینا چئوریندن سونرا آذربایجانین هر یئرینده تازا روحیه ایله 1324- نجو ایل آذریندن داها شدتلی حاضیرلیق گئدیردی. خلق یئنی اومیدلرله مثلسیز شکیلده سلاحا ساریلیردی.
او گونلر آذربایجاندا اولمامیش آدام ستارخان اولادینین بودرجه ده یوکسک انقلابی احوال روحیه سینی تصور ائده بیلمز. بو گونلر 21 آذر نهضتی ایل دؤنومونه حاضیرلیقا برابر مرکزی کمیته و مرحوم پیشه ورینین امرایله اساس بابک آدلی یئنی فدائی دسته سی یارانیردی. بو فدائی دسته سینین یارانماسیندا شخصا اشتراک ائدیردیم. فدائیلر سیراسینا ایستیه نلرین سایی او قدرایدیکی، اونلارین هامیسینی تعليمات مئيدانلاريندا مشق ائله مك اوچون منظم ائتمك ممكن اولموردو.
بو گونلر تبريزين بوتون محلهلرين گئنيش يئرلري حربي تعليمات مئيدانينا چئوريلميشدي. تفنگ گؤتوروب تعليمات مئيدانلاريندا مشق ائلهين قادين و قيزلارين سايي كيشيلردن آز دئييلدي. مرحوم پيشهوريني سونونجو دفعه آذرين ايگيرميسينده سحر مركزي كميتهنين بناسيندا گؤردوم. اولدوقجا توتغون و عصبيايدي، بئله بير حالتي مرحوم پيشهوريده 1324 –نجو ايل 21 آذر گونو سحر سرتيب درخشانيليه مذاكرهدن قايداندا پاساژدا گؤرموشدوم. لاكن اوندا گؤزلرينين ايچي گولوردو. اوزوندن موفقيت ياغيردي. دايانيب گوله – گوله : اوغلوم ايشلر نئجه گئدير؟ زنگينه تسليم اولماق ايستهمير. اورمويا آدام گؤندرمك لازيمدير، ايشلر دوزهلر دييه تلهسيك گئتدي. لاكن سونونجو دفعه من اونو گؤرهنده باشيني آشاغا ساليب هئچ نه دئمهدن اؤز اوتاغينا گيردي و سونرا بير داها اونو گؤرهبيلمهديم.
همين گون آخشام چاغلاري جوانلارين مركزي كمبتهسيندن تلفون ائتديلركي، فرقه بناسي مقابلينده ميتينگ وار. يولداش پيشهوري نطق ائدهجكدير دئييه اورايا گئتديك. لاكن پيشهوريدن خبر يوخايدي. محمد بيريا بنانين بالكونوندان مقاومت گؤسترمك بارهسينده اؤزوده مركزي كميته آديندان دانيشيردي. ميتينگيدن سونرا مركزي كميتهيه گئتديم. اوردا بيريادان باشقا مركزي كميتهنين عضولريندن هئچ كيم يوخايدي. بيريانين اعلان ائتديگي تصميم هانسي مركزي كميته طرفيندن و نه زامان توتولدوغو هئچ كيمه معلوم دئيلدي. اتحاد شورويه گئدندن سونرا مرحوم پيشهوري وفاتينا قدر ايرانا قايتماق اوچون مرحوم بيريا دوشونور و چاليشيرميش لاكن …
مرحوم پيشهورينين ايراني ترك ائتمهسينده چوخلو سيررلر وارديركي، هلهليكله آچيلماميشدير. بير اونون شورويده ايرانا قاييتماغا چاليشماسي و بو چاليشمالار زاماني گؤزلهنيلمهدن وفاتي بو سيررلرين چوخ مركب اولماسيندان حكايت ائدير.