ادتاج اتحادیه دمکراتیک ترک آذربایجان جنوبی
گادتب: مانناها قديمي ترين دولت معتبري است كه در اراضي جنوبي آذربايجان تشكيل گرديده بود . اينان اولاد بلافصل گوتي ها و لولوبي ها هستند . كه در كوران كشمكش هاي آشور و اورارتو و در جريان تقابل و برخورد آنها نضج گرفته و به ناچار براي ادامه حيات خود گاه با آشوريان پيمان اتفاق مي بست و زماني با اورارتوها .
ماننائيان هم مانند گوتي ها و اورارتوها بودند و رفتارشان بسيار همانندي با اورارتوئيان داشت. شاهان ماننا داراي شوراي شيوخ بودندو كشور را با نظر آنان اداره مي كردند .اعضاي اين شورا (قوريلتاي ) را پيشوايان ، سران محلي ، بستگان شاه و فرمانروايان تشكيل مي دادند .كشور ماننا به ايالتهاي سوريكاش (سقز)، مشي (بخش علياي جيغاتاي )،اوئيشه يش( كرانه شرقي درياچة اورميه )، آرسيانش وارشته يانا تقسيم مي شده است .در منابع آشوري عنوان حاكم “شاكنو”آمده است كه در رأس يك ايالت قرار داشتند كه خدايان يا صاحبان دهكده ها “بل آلي ” خوانده مي شده و فرهنگ و تمدنشان در سطح اورارتو بود . زبان ماننائيان نيز مانند ساير طوايف ترك تبار سومري ، لولوبي ، گوتي ، هورري ها و غيره از نوع التصاقي بوده كه به آن پروتوتورك گفته مي شود. عللي كه اين زبان ها را از نوع پروتوتورك مي دانيموجود تشابه ظاهري كلمات ، صوتي و گاهي يكساني معاني در تركي امروزي و زبانهاي قديم اين منطقه است. مثلاً آت در اسامي “ آت تاركيت تا ” “ آيدات تواين شوشي ناك ” “هورپ آتيلا ” “آت كال شو ” يا “ آت كال سو” . “ آدا” يا “آتار” به معني پدر است و چنين به نظر مي رسد كه با آتاي تركي امروزين همانندي دارد. كلمة تاش به معني برادر و هم شان در تركيب كلماتي بسيار نظير “ سيموت وارتاش ” “ لي لا ايرتاش ” “اون تاش گال ”در تركي امروزين نيز رايج است مانند قارداش ، يولداش ، وطنداش و غيره.به واژه هايي چون خان در شوماخان ، گون ( آفتاب ) در گون گونون و سو ( آب ) در ماسو نيز مي توان اشاره كرد .
از لغات پروتوتركي كه در آذربايجان باستان رايج بود مي توان به نمونه هاي زير اشاره كرد: “سارگون” دوم شاه آشور نام “اوايش ديش ” را در كتيبة خود ذكر مي كند اين نام كه به صورتهاي مختلف خوانده مي شود از دو كلمه تشكيل يافته است يكي “ اوايش ” “ ويش” “ بيش/ ئبش” به معني پنج و ديگري ديش “ دندان” و تركيب آن به معني پنج دندان مي شود. بعدها حمدالله مستوفي قزويني در همين اراضي از كوههايي كه فارس ها پنج انگشت و تركها بئش بارماق مي نامند نام مي برد . آشوربني‌پال در سدة 7 ق.م از دژي به نام “ ايشتاتي ” از دو جزء ايستي و تي بوجود آمده كه ايستي به معني گرم و تي در تركي باستان آذربايجان پسوند مكان مي باشد با تبديل تي و لي كه قانونمند و عملي است كلمة مزبور به صورت ايستي‌لي يعني جاي گرم يا محل آتش در مي آيد . يا در كتيبه هاي آشور به نام اوشاكايا برخورد مي كنيم كه امروزه نام شهر اسكو نيز داريم به نظر مي رسد اوشكايا همان كلمة “ اوچ قايا ” باشد.
علاوه براين لغت هاي تركي باستان عده‌اي نيز توانسته آند از طريق فقه اللغه وجود تركان را درسده‌هاي 14 ق.م در آذربايجان اثبات نمايند از جمله يامپولئسكي كه به نوشته او اقوامي در اطراف درياچه اورميه در سدة 14 ق.م زندگي مي كردند كه به نوشته او در منابع آشوري توروك ها ناميده شده اند در سنگ نوشته هاي ميخي اورارتويي هم سخن از ايلاتي در اراضي آذربايجان رفته است كه قومي به نام توريخي در اوايل هزاره اول ق.م در آنها زندگي مي كردند . گفتني است عادله آيدا در طي مقاله اي تحت عنوان “ توركون منشأيي ” يا منشأ تركان اشاره به اين دارد كه در تركي قيرقيزي و باشقيردي و تاتارها كلمة “ تورك ” “ توروك ” “ تؤروك ” تلفظ مي شودو در ناحيه قازاق آذربايجان نيز تلفظ توروك ديده مي شود به نظر وي تبديل كلمه “ توروك ” به “ تورك ” در زمان دولت گؤگ تورك انجام يافته است .
همچنين يامپولئسكي بر اساس منابع يوناني سخن از مسكوني بودن آذربايجان در سدة 5 ق.م با “ ايراكي ”ها رانده است وي از طريق فقه‌اللغه به اين نتيجه رسيده است كه منظور از “ توروك ” “ توريخ ” “ ايراكي ” ها همان تركان هستند.يامپولئسكي در مورد ديگر با استناد پومپونيوس مي نويسد كه تركان در اوايل سدة اول ق.م وحتي پيش از آن در چراگاههاي شروان و دشت ميل زندگي مي كرده‌اند. وي از اين اطلاعات به اين نتيجه رسيده است كه زبان تركي در اراضي آذربايجان در دوران قبل از ميلاد رايج بوده‌است.در داخل قلمرو حكومت مانناها با توجه به نوشته هاي ميخي قبايل اوت/تيو و اودين زندگي مي‌كردند كه به نوشته يوسفوف اودين‌ها به نوشته پيليني در نزديكي آلبان در شمال رود ارس مي زيستند .
