دکتر توحید ملک زاده: قاضی محمد،پیشه وری و جمهوری مهاباد

گادتب: اخیرا تعدادی از نویسندگان تاریخ سعی دارند واقعیت جمهوری مهاباد تشکیل شده در بهمن 1324را قلب کرده و سیستم اداری حاکم بر آنجا را همردیف حکومت آذربایجان وانمود کنند. در حالیکه چنین نبود و فلسفه تشکیل این حکومت موضوعی متفاوت از تشکیل حکومت ملی آذربایجان بود.

منطقه ساوجبلاغ در دوران ایلخانان از اقطاعات سرداران ایلخانی بوده و طرغای نامیده می شد. طرغای نام پدر امیرتیمور بود. از دوران صفویه گروهی از عشایر شهر زور به نام مَکری به منطقه طرغای آمده  و در سایه امارات ترکان به زندگی پرداختند. بعدها ساوجبلاغ مرکز ولایت مکری شده و در دوره قاجاریه احکام حکام آن منطقه نیز همچون سایر شهرهای آذربایجان از تبریز صادر می شد. این روند تا اوایل قرن بیستم ادامه داشت و مردم محلی آنجا تحت بروکراسی آذربایجانی به زندگی خود ادامه می دادند. با تاسیس سیستم جدید اداری در ایران نو، ایالت آذربایجان به استانهای غربی آذربایجان و شرقی آذربایجان تقسیم شد و ساوجبلاغ نیز به نام مهاباد تغییر نام داده شده در ترکیب ایالت غربی آذربایجان قرار گرفت.

 با حملات شوروی به ایران، استانهای آذربایجان هم به تصرف شوروی درآمد. از همان تشکیل فرقه دموکرات آذربایجان بوروکراسی اداری رایج در شوروی مد نظر قرار گرفت و و با الهام از تشکیل مناطق خودمختار نخجوان، قره باغ در آذربایجان، قاراچای بالکار و غیره در روسیه، قاراقالپاق در اوزبکستان و غیره منطقه مهاباد نیز در داخل حکومت آذربایجان به صورت خودمختار فرهنگی تشکیل شد و اداره این ناحیه نیز به قاضی محمد از سرشناسان مهاباد سپرده شد. برای اداره منطقه و عشایر کرد آذربایجان نیز وزرایی انتخاب شد که عمدتا از اطرافیان قاضی محمد بود بنابراین سران ایلات و عشایر کرد آذربایجان به این انتصابات اعتراض شدیدی داشتند ولی این وزرا نیز می دانستند که وزارتی ندارند تا وزیری بر آن گمارده شود. این جمهوری خودمختار از نظر اقتصادی، نظامی و پشتیبانی وابسته به حکومت آذربایجان به مرکزیت تبریز بود و مامورین آذربایجان شوروی به عاملیت از شوروی از طریق مقامات اورمیه و تبریز با قاضی محمد تماس داشتند. قاضی محمد به عنوان فرماندار انتصابی و یا حتی بهتر بگوییم امین العشایر اکراد ایفای نقش می نمود.

 در مجلس آذربایجان نیز نمایندگان اقلیتهای کرد، ارمنی و آشوری نیز حضور داشتند و مجلسی در مهاباد تشکیل نشد. چاپ اسکناس به نام حکومت آذربایجان در تبریز صورت می گرفت که هم در مهاباد و هم در دیگر مناطق آذربایجان نیز استفاده می شد. تنها مورد مختاریت، بیشتر در تحصیل به زبان کردی و مسائل فرهنگی نمود پیدا می کرد. در این دوران شعرای مهابادی به نامهای هژار و هیمن به زبانهای ترکی و کردی شعر می سرودند و در این منطقه به ایفای نقش می پرداختند.

بنابراین از نظر موقعیت اداری، جمهوری مهاباد ذیل حکومت ملی آذربایجان ولی بصورت خودمختار فرهنگی اداره می شد.