گادتب: یک سیاح انگلیسی به نام ادوارد برجیس در تاریخ 15 ژوئن 1841 (دوران محمدشاه قاجار و اوایل حکومت ناصرالدینشاه ) از تبریز با بیان جزئیاتی از کاربرد زبانهای شرقی، زبان ترکی را از حیث نفوس متکلم و ضریب نفوس در رتبه اول، فارسی را به عنوان زبان مکتوب در رتبه دوم و عربی به لحاظ وسعت کاربرد در مرتبه سوم قرار داده چنین می نویسد: « … امیدوارم دانش زبانهای فارسی و ترکی به من کمک کند تا در این کشورها بتوانم خرج خود را دربیاورم!. بسیاری از انگلیسیها فارسی می دانند زیرا زبان مکتوب نواحی وسیعی از هند است و آنها ناگزیر به فراگیری آن هستند. فارسی تنها زبان مکتوب ایران، افغانستان و بخشهایی از تاتارستان و هند است هرچند به زبانهای بسیار دیگری تکلم می شود.
( انگلیسی¬ها) به ندرت ترکی می دانند و من انگلیسی هایی دیده¬ام که بین بیست یا سی سال از عمر خود را در عثمانی گذرانده¬اند اما زبان آنرا یاد نگرفته اند. این زبان ( ترکی) شاید بیش از هر زبان دیگری در کره زمین رایج است. از مرزهای مجارستان گرفته تا استانهای شمالی چین به زبان ترکی در لهجه های مختلف سخن می¬گویند اما همه این لهجه-ها شبیه هم است وهر کسی که یک لهجه را خوب بداند همه را می فهمد. فکر می¬کنم عربی به لحاظ وسعت کاربرد در مرتبه سوم قرار دارد.»
منبع: نامه هایی از ایران(1828-1855) چارلز ادوارد برجیس، ترجمه معصومه جمشیدی، حسین اصغرنژاد، تهران نشر و پژوهش فرزان روز، 1384، ص: 58