رضا زرگری: شرحی بر نام آستارا

گادتب: نام  شهر آستارا که در مناطق شرقی آزربایجان قرار داشته و اهالی آن به زبان تورکی آذربایجانی تکلم می‌کنند، از دو قسمت: «آست» و «آرا» تشکیل شده است.

آست، در زبان ترکی به معنی: پائین و زیر بوده و  در  برابر لغت «اوست » به معنی: بلندی قرار دارد که ممکن است به نوعی اشاره به کم ارتفاعی و ساحلی بودن این منطقه در مقابل مناطق کوهستانی مجاور آن داشته باشد.

واژه «آستری» که در زبان فارسی مصطلح است نیز از چنین ریشه‌ای برگرفته شده است.

اما از زاویه توپونومی، در آزربایجان، پایه اصلی در نام‌گذاری اماکن، غالباً مبتنی بر نام اقوام ساکن در آن اراضی بوده است. از این بابت، می‌بایستی در مرحله اول، روی چنین تناسباتی متمرکز باشیم تا خصوصیاتی که بر مشخصات جغرافیایی استوار است.

ضمن آنکه در همین محدوده، اماکن و اسامی مانند: آسپیناس ،آسالم و یا گردنه آلماس( آل+م+آس ) وجود دارد که بر ماهیت غیرعوارض جغرافیایی، و به نوعی قومی آن بیشتر قوام می‌بخشد.

آست‌ها از گروه‌های قومی شناخته شده‌ای هستند که در برخی موارد حتی نام قاره آسیا را نیز از آنان دانسته‌اند. مغول‌ها آنان را «آسود» می‌نامیدند

(امپراتوری صحرانوردان ، ص 822 ) که از اراضی شرقی خزر گرفته تا مناطق غربی این دریاچه و همچنین قفقاز حضور داشتند.

به احتمال بسیار قوی اوستیایی‌های قفقاز را هم می‌توان با آنان مرتبط دانست.(همان، ص 732) لانگ، اوست‌ها را از سارمات‌ها می‌داند(گرجی‌ها، ص 21) و رنه‌گروسه نیز سارمات‌ها را قومی تورک و همچنان از قفقاز می‌شناسد.( امپراتوری_صحرانوردان، ص 822) از این جهت و جدا از وابستگی‌های مشخص سکاها با اقوام تورک(سکیف‌های امپراتور، ص 326) مشخصاً آس‌ها را نیز بایستی ترک دانست.

در آزربایجان به کرّار به این ترکیب اسمی در اسامی اماکن برخورد می‌کنیم؛ ازجمله: آس (در قره داغ)، سلماس، آراز (آر+آس)، آلماس، اسکو(آس+کوی)، ازقان (آس+گان)، آی‌آس (در میانه)، آسبو (در خلخال)، آسلاندوز و …. از این جهت، آستارا را نیز نباید جدا از چنین قالب یا هموژنیِ نامی، مجزا تصور نمود.

آس‌ها که از شاخه‌های سکاها یا ایشغوزها هم محسوب می‌شوند، از قرون هفت پیش از میلاد در آزربایجان ظاهر شدند. گورهای سلطنتی  که در سال‌های اخیر در روستای خیرامو (از شهرستان خیاو) کشف و مورد حفاری و مطالعه قرار گرفته شد، مطابق نتایج انتشار یافته، به اقوام سکایی تعلق دارد.(رضالو، 1391) از این لحاظ، مجموعه یافته‌های باستان‌شناسی نیز علاوه بر انبوه مدارک تاریخی و یا مطالعات توپونومی، به حضور طولانی مدت و بومی اقوام «آس» یا «آست» در آذربایجان صحّه می‌گذارد.

قسمت دوم نام این شهر یعنی «آرا»، واژه‌ای کاملاً تورکی و به معنی میانه، (کاشغری، ص 119) و در لهجه ترکی آزربایجانی نیز همانند آن، با مفهوم: میانه، داخل و منطقه همراه است. (شاه‌مرسی، 1390) این لغت بسیار دیرین که در زبان‌های دیگر نیز نفوذ کرده، در زبان انگلیسی به صورت Area و به: مساحت، منطقه و یا حوزه فعالیت اطلاق می‌شود.(لانگ‌من، ص 20) درنتیجه، آستارا را بایستی جدا از هرگونه تعابیر سُست بنیان مانند : آسته یا آهسته رو و …. که ساخته‌ای ذهنی بیش نیست، منفک دانست و آن را به معنی: “منطقه و سرزمین متعلق به گروه قومی آس یا آست آزربایجانی”، قلمداد و در نظر گرفت.

@AstaraSasi