بابك و آذربایجان

گادتب: بابك و آلدونلار حركاتی دؤورو، آذربایجان تاریخینین اَن پارلاق مبارزه و قهرمانلیق صحیفه سی ساییلیر. لاكین آذربایجان تاریخینین بو دؤورو ده غرضلی فارس و عرب تاریخچی لرینین بیر سیرا تحریف و اویدورمالارینا معروض قالمیشدیر. آپاریلان تحریفلرین بیر حیصه سی عرب خلافتینین ایدئولوگییاسی ایله باغلی دیر. بئله كی, بابك و آلدونلارین مسلمان اولمالارینا اعتراف ائتمه لرینه باخمایاراق اونلاری خرمدین, كافر، مزدكی، آتش پرست و سایر آدلاندیریبلار. بو ایسه خلافتین كؤنوللو اسلام فدائیلرینی محاربه یه جلب ائتمك مقصدی گودموشدور.

ایرانچی قوه لر ده اؤز منافعلری استقامتینده تحریفلره یول وئرمیشلر. اونلار اؤز غرضلی مقصدلری اوچون هئچ بیر فاكت و اساس اولمادان آذربایجان اهالیسی و بابكین فارس كؤكلو، حتی, مزدكی اولمالارینی ادعا ائدیرلر. لاكین موجود فاكتلار هر ایكی غرضلی و یانلیش وئرسیانی رد ائدیر.

تدقیقاتچیلارین او جمله دن ائدوین م. رایتین قناعتینجه 9-جو عصرین اورتالاریندا آذربایجان و ایرانین شمالیندا مانیلیك و مزدكیلیگی یایان شخصین اولماسینا دایر هئچ بیر فاكت و سند مؤوجود دگیلدیر.1

 فارس شووونیستلرینین ایره لی سوردویو یانلیش وئرسیانی ایسه رد ائتمه یه آذربایجان اهالیسی نین سوْی كؤكونه دقت یئتیرمك كیفایت ائدر. اونا گؤره ده مسئله یه هر طرفلی آیدینلیق گتیرمك مقصدی ایله اولجه بابكدن قاباق و بابك دؤورو آذربایجان خالقینین ائتنیك منسوبیتی و سوْیكؤكونو آراشدیرماغا مجبور اولدوق.   ایستر قدیم شومر، آككاد، آسسور، اورارتو میخی یازیلاریندا، ایستر آنتیك دؤور منبعلرینده و ایسترسه اسلام و عرب منبعلرینده قدیم دؤورلردن توركلرین آذربایجاندا یاشاماسینا دایر چوخلو فاكتلار مؤوجوددور. آراز اوغلو « مختصر آذربایجان تاریخی » آدلی اثرینده آككاد و شومئر منبع لرینه اساسلاناراق یازیر: « آذربایجان تورپاقلاریندا تورك حاكمیتی میلاددان قاباق 4000 ایل اوللره گئدیب چیخیر. بو منبع لرده خصوصی ایله آراتتالیلار, قوُتلار ( قوتی لر), لوللوبیلر و هورریلر حاققیندا معلومات وئریلیر.»2   « آسسور و اورارتو منبع لری میلاددان قاباق 14- نجو یوزایللیكدن یئنه میلاددان قاباق بیرینجی مین ایللییین اوللرینه كیمی آذربایجاندا « توُروك » و یا « توُروكی » لرین آدینی چكیر. ز. یامپوْلسكی بو سندلره اساسلانیب بیلدیریر كی, آذربایجاندا, اورمو گؤلو اطرافیندا میلاددان قاباق 14- نجو یوز ایللیكده یعنی 3500 ایل قاباق توركلر یاشامیشلار.»3  

فریدون آغاسی اوغلو « آذر خالقی» آدلی اثرینده آسسور منبع لرینه اشاره ائده رك قدیم آذربایجان اراضیسینده آس ,آز ,آذاری ائتنونیم و توپونیملرینین اولدوغونو سؤیله ییر. او, همین تورك بویلارینین آدینین مختلیف تورك آبیده لرینده چكیلدییینه اشاره ائده رك آذربایجاندا توركلرین قدیم دؤورلردن یاشاماسینی ثبوت ائدیر.4 

فریدون آغاسی اوغلو ائله جه ده قدیم دؤور آسسور, اورارتو و آككاد میخی یازیلارینا اساسلاناراق آذربایجاندا كوُمان, قاشقای, توروك, سوبار, سو، زنگی و سایر تورك دیللی طایفالارین یاشاماسینی ثبوت ائدیر.   هئرودوت ایسه 2500 ایل قاباق آراز چایی اطرافیندا تورك طایفالارینین اولماسینا اشاره ائدیر.5  

اسلام دؤورونه عاید عرب, فارس قایناقلاریندا دا آذربایجانین توركلرین اؤلكه سی اولماسینا دایر چوخلو معلوماتلار مؤوجوددور.   طبری اؤز تاریخ اثرینده اسلامدان قاباق آذربایجاندا توركلرین وارلیغینی قید ائدیر. هشام ابن كلبی نین فیكرینجه, رائش ابن قیص ابن صبا … یمنین پادشاهی ایدی و اونون پادشاهلیغی منوچهر دؤورونه تصادف ائدیردی. اونون سركرده لرینین دوستلاریندان بیری شمربن عطاف آذربایجاندا توركلره یوروش ائتدی. یوروشده هر ایكی طرفدن چوخلو اؤلن و اسیر دوشن اولدو. او باشینا گلنلری داش كیتابه یه یازدیردی. بو داش عابیده آذربایجان اؤلكه سینده مشهوردور.6 

 حمزه اصفهانی ( هجری 270 – نجی ایل ) ده « پیغمبرلر و شاهلار تاریخی » آدلانان اثرینین 131 – نجی صحیفه سینده رائش ین آذربایجاندا توركلرله دؤیوشونه اشاره ائدیر.7  

محمد عوفی ایسه « جوامع الحكایات و لوامع الروایات » آدلی اثرینده عمربن عبدالعزیز ین خلافتیندن ( هجری قمری 99 – 101-نجی ایللر) دانیشاركن همین دؤورده 20 مین آذربایجان توركونون عصیانی و اونلارین دؤرد مین عرب قوشونو ایله دؤیوشمه سیندن صحبت آچیر.8  

ابو علی محمد بلعمی ده یازیر: « … آذربایجانا داخیل اولدو. بو یورد توركلرین الینده ایدی, اونلاری مغلوب ائتدی .9  

خلیفه معاویه, عبیددن سوروشور: « تورك و آذربایجان ندیر؟ عبید جاواب وئریر : – ای امیر المومنین, بونلارین هر ایكیسی اونلارین ( توركلرین ) اؤلكه سیدیر».10   بوندان باشقا دؤرد مین آذربایجان توركو ساسانی قوشونوندا مؤوجود ایدی و قادسیه دؤیوشونده ساسانی باش كوماندانی رستم فرخزاد اؤلدوكدن سونرا مسلمانلارین باش كوماندانی سعد ابن وقاصلا صلح باغلادیلار.لاكین اونلارین آذربایجانا قاییتماغا اوزلری اولمادی، اطرافدا، او جمله دن كوفه ده مسكونلاشیب حضرت علی خاندانینین مهربانلیغی نتیجه سینده مسلمان اولوب الحمرا (آلدونلار) آدلاندیلار. آلدونلارهله حضرت علی نین دؤرونده مختلیف محاربه لرده اشتراك ائتدیلر. كربلا فاجعه سینده ایسه اونلارین 10-12 نفری اشتراك ائتمیشدیر. امام حسین ین قتله یئتیریلمه سیندن سونرا انتقام آلماق مقصدی ایله آذربایجان آلدونلاری « مختار ابن عبید ثقفی نین عصیانینا قوشولدولار. آذربایجان توركجه سی ایسه مختارین قوشونوندا حاكیم دیل ایدی. «اخبار الطول» اثرینین مؤلفی ابوحنیفه دینوری، شام اوردسوندان مختارین اوردوسونا سیْغینمیش امیر ابن حبابین دیلیندن یازیر، امیر ابن حباب مختارین اوردوسونون سركرده لریندن اولان ابراهیم ابن مالك اشترله گؤروشده اونا دئدی : « سنین قوْشونونا قاتیلاندان قصه م آرتیب. اونا گؤره كی، عربجه دانیشیق ائشیتمیرم».11  

بو فاكتلاردان گؤروندویو كیمی بابك و آلدونلار حركاتیندان یوزلر و مینلر ایل قاباق ائله جه ده همین دؤورده آذربایجاندا توركلر یاشاییردیلار. ایندی ایسه خرمدینلر و اونلارین دینی و میللی منسوبیتی حاقیندا قیسا معلومات:   منبع لرین معلوماتینا گؤره خرمیلرین عربلره قارشی آزادلیق مبارزه سی 61 ایل داوام ائتمیشدیر. اونون دا اوچده ایكی حیصه سینی بابكه قده ركی دؤور تشكیل ائدیركی، اونون دا چوخ حیصه سینه جاویدان رهبر لیك ائتمیشدی.12

لاكین قیدائتمك لازیمدیركی، آدی چكیلن همین آذربایجانین بو توركلری اؤزلرینه خرمدین دئمیردیلر. خرمدین آدلی دین ده مؤوجود اولما میشدیر. رسول رضوی اوْ دؤورده یاشایان شهرستانی و باشقا مؤلفلرین مختلیف كؤكلو فرقه لره خرمی آدی وئرمه لری مسئله سینی تدقیق ائدرك، بئله نتیجه یه گلمیشدیركی، عباسی خلافتینه قارشی چیخان هر گروپ خلافت طرفیندن خرمییه آدلاندیریلیب. خلافتین « خرمی» آدیندان آنجاق اورتاق اینامی وارایدی. بئله كی خرمی دن مقصد « اباحیه » یعنی حرام اولان هر شئیی حلال سایماق دئمك ایدی. بئله لیكله خلافت مخالیف گروپلاری كافر و مجوسی كیمی تقدیم ائدیب قانلارینی تؤكمه یی حلال اعلان ائدیردی.13 

ده یرلی عالیم حسین فیض الهی وحید «عربلرین 1200 ایل سونرا بابك حاققیندا اعترافلاری» عنوانلی مقاله سینده لبنانلی، الخضری نین « الدوله العباسیه ، محاضرات فی تاریخ اومم الاسلامیه» آدلی اثرینده بابك و طرفدارلارینین خرمیه یوخ، شیعه حرمی اولمالارینی قید ائتمه سینی گؤستریر: « ایكینجی قیسم حرمیه، بابكه منسوبدوركی، اونلار اؤز رهبرینه بابك حرمی دئییردیلر. حرمی ایسه مذهب لرینده قتل، تجاوز، محاربه، دوْغراما حرام ساییلان شخص لره دئییلیردی. ابن ندیم «الفهرست» اثرینده بو مسئله یه اشاره ائدرك گؤستریركی، اونلارین حرمییه آدلانماسی اوْرادان معلوم اولور».14

بو شیعه فرقه سینده باریش و صلح اهمیتی كسب ائدیردی. لاكین اونلار عرب استعلاسی ،عرب اشغالی و ظلمو ایله محاربه آپارماق مجبوریتینده ایدیلر. چونكی آذربایجان عربلر طرفیندن اشغال ائدیلندن سونرا مسلمانلیغی قبول ائدن هر شخص بئله، آذربایجانا گلمیش عربلر قده ر حقوقا مالیك دگیلدیرلر. بنی امیه دؤورونده « مسلمانلیغی تزه قبول ائتمیش غیری عرب، عربلره باغلی بنده و یا مولا اولمالی ایدی. مولا، قولدان بیر آز، آرتیق حقوقا مالیك ایدی.»15

خارجی قوه لرین آذربایجاندا اؤزباشینالیغینا سون قویماق اوچون آذربایجاندا آلدونلارین مبارزه سی باشلاندی.   مسلمان شیعه لره قاطی دوشمن موقعینده دایانان « سیرالملوك » و یا « سیاستنامه » اثرینین مؤلفی خواجه نظام الملك طوسی, باطنیلره تام نفرتله بوتون شیعه لری اتهام ائده رك گؤستریر كی, خرمدینلر عصیان ائدنده باطنیلر اونلارا بیرلشیب اونلاری گوجلندیرمیش، باطنیلر ایسه عصیان ائدنده خرمدینلر اونلارا بیلشیب هم مادی هم ده جانلی قوه ایله اونلاری گوجلندیرمیش و هر ایكی مذهبین كؤكو بیردیر.16  

مسعودی، بابكین اسلامی قبول ائتمه سی، آدینین ایسه حسن اولماسینی قید ائدیر.17 

 ابن حوقل « صوره الارض » آدلی اثرینده یازیر : خرمیه بابكین طرفدارلاریدیر و قرآن اوخویارلار. ائله جه ده اصطخری یازیر كی, خرمدینلر مسجدلرینده قرآن اوخوریارلار.18  

« الفرق بین الفرق» اثرینین مؤلفی ابو منصور بغدادی اعتراف ائتمه یه مجبور اولاراق یازیر كی, بابك خرمی اؤز اراضیلرینده اولان مسلمانلاری دینی وظیفه لرینی یئرینه یئتیرمكدن چكیندیرمیر، حتی اونلارا مسجد تیكمكده یاردیم ائدیردی.19   

یاقوت حموی « معجم البلدان » اثرینده یازیر : « بذ شهری همین شهردیر كی , بابك اورادا عصیان ائتدی و اورادا اهالی مهدی نین ظهورونو گؤزله ییر.20 

 « مروج الذهب » اثرینین مؤلفی مسعودی، بابكین معتصم طرفیندن اؤلدورولمه سی بؤلومونده یازیر : « بابكین اؤز آدی حسن ایدی … قارداشینین آدی عبداله» .21

عمومیتله بابك و آلدونلاردا شخص آدلاری مسلمان و تورك اولدوقلاری اوچون عربجه و یا توركجه اولموشدور.   حسن ( بابك ) اردبیل یاخینلیغیندا یئرلشن « بلال آوا » كندینده دونیایا گؤز آچمیشدی. گنج یاشلاریندا آلدونلارین رهبری جاویدانین، اؤلوموندن سونرا، ائل طرفیندن « بای بك» رتبه سینه چاتمیش و آلدونلارا رهبرلیك ائتمیشدیر.22   بابكین بؤیوك حؤرمته مالیك اولان سركرده لریندن بیری ترخان ( تاری خان – تاركان , توركلرده تیتوُل دا اولوب ) ایدی. « بابكین سركرده لریندن اولان ترخان اونون یانیندا بؤیوك حؤرمته مالیك ایدی. هجری قمری 221 – نجی ایلین قیشیندا بابكدن اجازه ایسته دی كی, قیشی ماراغا یاخینلیغیندا یئرلشن كندینده, قوهوم – اقره باسینین یانیندا كئچیرسین. آغشین ( افشین ) ایسه اونو گودوردو و بابك اوچون اهمیت كسب ائتدییینه گؤره اونو توتماق ایسته ییردی. اونا گؤره ده آغشین, اسحاق ابن ابراهیمه عاید توركه یازیب امر ائدیر كی, گئجه كنده گئدیب ترخانی اؤلدورسون و یا اسیر توتوب اونون یانینا گؤندرسین. همین تورك گئجه گلیب ترخانی اؤلدوروب باشینی آغشینه گتیریر».23  

بابكین سركرده لریندن بیری عصمت ( عربجه ), او بیری ایسه آذین ایدی : محمود كاشغارلی « دیوان لغات الترك » آدلی اثرینده « آذین » سؤزونه اشاره ائدیر. بو تورك سؤزونون معناسی باشقا, فرقلی, سئچیلن دئمكدیر. « آذین : باشقا آنلامینا بیر اداتدیر».24  

سون دؤورلرده آپاریلمیش مكمل تدقیقاتلاردان، عالیملر حاقلی اولاراق بئله نتیجه یه گلیلر كی، خلافتله آذربایجان آراسیندا باش وئرن دؤیوشلر اساسا آذربایجانین مستقیللیگه جان آتماسی ایله علاقه دار اولوب. اسلام دینینده مؤوجود اولموش شیعه – سنی مسئله سی ده خلافتین بو یوروشلرده اؤزلرینه براعت قازاندیرماسینا بهانه اولوب.اصلینده هر ایكی طرف قارشی طرفی كافرلیكده اتهام ائدیر. بئله كی حتی آلدونلار و بابك عرب خلافتینی غیری مسلمان و اسلام دینینده پیسله نن یهودی و جهود آدلاندیریر. ابن الاثیر یازیر : سهل ابن سنباط, بابكی حیله و كلكله آغشینین آداملارینا تحویل وئرنده, بابك حیرصله نیب ابن سنباطا دئییر: « منی بو یهودییه ( جهودا) چوخ اوجوز ساتدین ».25  

طبری ایسه یازیر : بابكین سركرده لریندن بیری- آذین دئدی: من بو جهودلارین ( خلیفه قوشونونون ) الیندن قالایا سیغینمایاجاغام. او حتی اؤز قادینی و عایله سینی ده قالادا قویمادی.26 

 ساسانیلرین تؤر- توكونتولریندن اولان بعضی لرین آغالیق ائتمك ایسته مه لری ائله جه ده عربچیلیك و عرب استعلاسی ایله مبارزه آپاران و اؤلكه لرینین استقلالینی قوْرویان « آلدونلار اسلام احكامی و قرآن معارفینی خلافتین گؤروشلری یعنی حاكیم گؤروشلرله یوخ, بلكه اؤزل گؤروشلرله تانیتدیریب یوزوردولار».27 

 آلدونلار و بابكین مبارزه سی و محاربه سی محض آذربایجان اراضیسینده باش وئره رك داوام ائتمیشدیر. معاصر دؤرده آذربایجانلیلارین یاشادیغی اراضیلرده آلدونلارین و بابكین طرفدارلاری یاشامیشلار. آلدونلارین نفوذ دایره سی « جنوبدان اردبیل , مرند حدودلارینا , شرقدن خزر دنیزینه , شاماخی و شیروان بؤلگه لرینه , شیمالدان مغان و آراز, غربدن جلفا , نخچوان و مرنده چاتیردی ».28  

عینی زاماندا زاگرس داغ سلسله لری اوزه رینده یئرلشن شهر و كندلرده ده آذربایجان توركلری یاشاییرلار. بو حركاتدا اونلار بابك و آلدونلاری دستكله ییردیلر. « بیر گروپ جبال, همدان, اصفهان و باشقا یئرلرین ده اهالیسی آلدونلارا قوْشولوب همداندا توپلاشدیلار و عصیان ائتدیلر».29 

 بلعمی, طبری تاریخیندن ترجمه و اقتباس ائده رك یازدیغی اثرینده آذربایجانین سرحدلری حاققیندا یازیر : « اونون ( آذربایجانین ) ایلك سرحدلری همداندان باشلانیر, ابهر و زنجانی احاطه ائتمكله سوندا خزرلرین دربندینه چاتیر. بو آرادا یئرلشن نه قده ر شهر واردیسا هامیسی آذربایجان شهرلری آدلانیر ».30 بلعمی همین اثرین باشقا یئرینده آذربایجانین, توركلرین الینده اولماسینا اشاره ائدیر.   عباسی خلافتی آذربایجانین اسلامی قبول ائتمیش بو توركلرینین الینده عاجیز قالیب تورك گوجو ایله اونلاری محوائتمه یی قرارا آلیر. بؤیوك بوْغا و توركستان اراضیسینده یئرلشن اسروشنه لی آغشینی عرب قوشونونون سركرده سی ائده رك بابكین و آلدونلارین دؤیوشونه گؤنده ریر. 22 ایله یاخین مبارزه آپاران, عرب خلافتینین ظلمو و استعلاسینا قارشی مقاومت گؤسترن آذربایجان, آغشینین و عرب قوشونونون اوُزون مدتلی هجوملاری و محاصره سی نتیجه سینده یئنیلیر. بابك عایله سی, قارداشی و بیر نئچه نفرله بذ قالاسیندان گیزلی چیخیر و سهل ابن سنباطا سیغینیر. لاكین سهلین خیانتی ایله او آغشینه تسلیم ائدیلیر. 4 یانوار 838 – نجی میلادی ایلینده اونو سامرا شهرینه گتیریرلر.   ابن سیاح دئییر : بابكی توتاندا من و بیر نئچه نفر اونا موكل لیك ائدیردیك. اونو یولا گتیرمه یه چالیشیردیق و دئدیك كی, سنی خلیفه نین یانینا آپاراندا خلیفه سندن سوروشاندا بابك سن سن؟ دئ بلی یا امیرالمومنین، سنین بنده نم, گناهكارام, اومود ائدیرم امیر مومنین منی عف ائدر, گناهیمدان گئچر.   لاكین بابك خلیفه نین یانیندا بلی دئییب سوُسدو, اونا اشاره ائتدیك, الینی سیخدیق كی, دئدیكلریمیزی دئسین. او دانیشمادی و رنگی بیله قاچمادی.31 

 خلیفه نین امری ایله بابكی وحشی جه سینه قطله یئتیردیلر. بابكین قارداشی عبداللهی دا بئله جه باغداد دا قتله یئتیردیلر.   بابكین، عرب خلافتینه قارشی مبارزه سی او قده ر گوجلو ایدی كی, مسعودی « مروج الذهب » ده آچیق شكیلده یازیر: « آز قالیردی, خلافتی آرادان قالدیرسین».32   بابكین مغلوبیتی آلدونلارا آغیر ضربه ووُردو. آما اوْنلار محو اولمادیلار. حتی اوْنلارین طرفدارلاری اوُزون ایللر بذده یاشاییردیلار و ابودلف مسعر ابن مهلهل اوْنونجو میلادی عصرده اوْنلاری گؤروب».33 

 اسلامی قبول ائتمیش آلدوْنلارین اینامی ایندی كی آذربایجانلیلارین دینی ایناملارینین ایلكین حالتی كیمی حساب ائدیلیر. اونا گؤره ده زامان – زامان بابك و آلدوْنلار آذربایجان خالقی طرفیندن سئویلیب, یئنه سئویله رك آزادلیق اوُغروندا مبارزه سیمووللارینا چئوریلیب.       

   قایناقلار         

1. صالح ایلدیریم، «بابك خرمدین» ، باكی 2005 ، ص. 31
2. 2-     آراز اوغلو « مختصر آذربایجان تاریخی » 2000 ، ص. 13 
3. فریدون آغاسی اوغلو « آذر خالقی » باكی – 2000 , ص. 11-70
4.  رحیم رئیس نیا « آذربایجان در سیر تاریخ ایران از آغاز تا اسلام » ص. 876 و باخ: « نوید آذربایجان » قزئتی, 16 مارت – 2004 ، نمره : 337 ، عادل ارشادی فرد « تروُككی های باستان آذربایجان ». 
5. محمد عمی زین الدینی « تاریخ تبریز ( قدیم دؤردن مغوللارا كیمی)»، تبریز 1380هجری « اختر» نشریاتی، ص. 140
6. طبری محمد ابن جریر “‌ تاریخ طبری یا تاریخ الرسل و الملوك ” ترجمه ائدن ابوالقاسم پاینده جلد 1 ، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران, تهران 1352 ص. 293 
7. 7-    « وارلیق» ژورنالی, تهران 1382، سای 1-128 , حجت الاسلام محمد حافظ زاده « نگاهی به زبان باستان تركی »، ص. 10 
8. بلعمی « تاریخنامه طبری ( گردانیده منسوب به بلعمی )، جلد 1 ،تصحیح محمد روش, تهران 1374 ، ص. 263-262 
9. محمد تقی زهتابی ” ایران توركلرینین اسكی تاریخی ” جلد 2 ، تبریز 1379 اختر نشریاتی، ص. 667 
10. 10-         « شمس تبریز» قزئتی, نمره 104 ، تبریز 1380 ، دكتر ح.فیض الهی وحید « آیا سرخجامگان شیعه نبودند». 
11. ابو حنیفه احمد ابن داود دینوری، « اخبار الطول» ، ترجمه ائدن دكتر محمد مهدوی دامغانی, نشرنی 1364، ص. 339
12. 12-         « آذربایجان تاریخی »، باكی 1994 ، آذر نشر، ص. 260 
13. رسول رضوی، « بابك و نقد تاریخ نگاری »، تبریز 1380، شركت چاپ و نشر امین آذربایجان، ص. 172 
14. 14-         « اختر » قزئتی ، ویژه نامه بابك قهرمان آزادی , دكتر فیض الهی وحید « بیداری ( وجدان قضاوت ) در (كشور های عربی) در مورد ( بابك) اعتراف اعراب پس از 1200 سال , سال 223 ( ه.ق) اعدام در سامرا – 1423 اعتراف در بیروت » ص. 19 
15. م. پرمون « ابر مرد ابر حماسه، بابك خرمدین»، تهران 1354، ص. 18-19 
16. 16-         « شمس تبریز» قزئتی 1380 ، نمره 104 ، دكتر فیض الهی وحید « آیا سرخجامگان شیعه نبودند و باخ : خواجه نظام الملك « سیرالملوك ( سیاستنامه ) با اهتمام هیوبرت دارك بنگاه ترجمه و نشر كتاب، تهران 1340 ص. 290 و باخ : سعید نفیسی « بابك»، باكی 1990 ، اؤرنك نشریاتی ص. 21
17. صالح ایلدیریم، «بابك خرمدین» ، باكی 2005 ، ص.28 
18. ابوذر ورداسپی، « سرخ جامگان و نمد پوشان- تحلیلی كوتاه از جنبش خرم دینان و نهضت حروفیان» ، تهران 1357 ، انتشارات پیون، د ص. 21 
19. ابو منصور عبدالفاهر بغدادی « فراق بین الفراق » ، باب چهارم, ترجمه دكتر محمد جواد مشكور، ص. 203 
20. رسول رضوی « بابك و نقد تاریخ نگاری »، تبریز 1380، شركت چاپ و نشر امین آذربایجان، ص. 163
21. ابوالحسن علی بن حسین مسعودی « مروج الذهب »، جلد 2 ، ترجمه ابوالقاسم پاینده تهران, انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ پنجم 1374، ص. 471 . 
22. 22-         « نوید آذربایجان » قزئتی، شماره 167 , 9 مرداد 1380 ،ص. 4 دكتر حسین محمد زاده صدیق « آلدونلار». 
23. جمال لحافیان « چهره واقعی بابك خرمدین » ، تهران 1379 ، انتشارات نگاه سبز ص. 72 
24. ماحمود كاشغارلی « دیوان لغات الترك »، چئویرن بسیم آتالای، جلد 1، باسقی 4 آنكارا 1998 ، ص. 76 
25. رسول رضوی « بابك و نقد تاریخ نگاری »، تبریز 1380 ، شركت چاپ و نشر امین آذربایجان، ص. 176
26. ابوذر ورداسپی « سرخ جامگان و نمد پوشان – تحلیلی كوتاه از جنبش خرم دینان و نهضت حروفیان» ، تهران 1357 انتشارات پیوند، ص. 24 
27. سفرنامه ابن حوقل ( ایران در صوره الارض ), ترجمه و توضیح دكتر جعفر شعار, انتشارات امیركبیر تهران 1366 چاپ دوم، ص. 116 
28. سعید نفیسی « بابك» ، اؤرنك نشریاتی، باكی 1990 ، ص. 30 
29. دكتر غلامحسین یوسفی « یادداشتهایی در زمینه فرهنگ و تاریخ »، تهران 1371 چاپ اول، ص. 133 
30. ابو علی محمد بلعمی « ترجمه تاریخ طبری»، تهران 1344 ، ص. 51 
31. ابوذر ورداسبی « سرخ جامگان و نمد پوشان – تحلیلی كوتاه از جنبش خرم دینان و نهضت حروفیان» ، تهران 1357 انتشارات پیوند، ص. 30 
32. ابوالحسن علی بن حسین مسعودی « مروج الذهب »، جلد 2 ، ترجمه ابوالقاسم پاینده ، تهران انتشارات علمی و فرهنگی چاپ پنجم 1374 ، ص. 471 
33. دكتر غلامحسین یوسفی « یادداشتهایی در زمینه فرهنگ و تاریخ » ، تهران 1371 چاپ اول، ص. 145 6دی  

حسن صفری