تولای یورکلی: تبار خاندان سامانی

گادتب: نقطه ظهور خاندان سامانی، در بعضی منابع دهی در نزدیکی سمرقند، از نظر بعضیها دهی در نزدیکی بلخ یا ترمذ نشان داده شده است. ولی اگر فعالیتهای اولیه اعضای خاندان را در نظر بگیریم بلخی بودن آنها قوت و اعتبار بیشتری کسب می کند. در روایتی از قول نرشخی چنین آمده است که در زمان والی خراسان امویان اسد ابن عبدالله الکسری، پدر سامانیان سامان خدات به دلیل حملات دشمنانش از بلخ جدا شده و به مرو مرکز والی خراسان پناهنده می شود. با کمکی که از والی خراسان دریافت کرد سامان دشمنانش را دفع کرد و وی والی بلخ نیز تعیین شد.به خاطر کمکهایی که از والی خراسان اسد دریافت کرده بود من باب تشکر و قدردانی اسلام را پذیرفت و به پسرش اسم اسد داد. نرشخی در حین بیان این روایت، می افزاید دلیل اینکه آن ده به نام سامان خوانده می شد این است که وی بانی آن ده بوده  است و بر همین منوال امیر بخارا  نیز بخارا خدات گفته می شده است و سلاله وی را به قرمانده ساسانی بهرام چوبین وصل می کند. از نظر ثمانیه شجره سامان خداة، سامان بن خیار بن مار این نوش بن طمغاسب شادل بن بهرام چوبین…، از نظر یاقوت سامان خدات بن جوبا بن تامغات ابین نوشرت بهرام چوبین، از نظر ابن اثیر سامان خداة ابن جسمان ابن طامغاس ابن نوشرات ابن بهرام چوبین این بهرام هوشنش. از نظر گردریزی سامان خدات این حامتان ابن نوش این تامغاسب بن شادیل بن بهرام چوبین……کیومرث است. نامهایی که به شکل تامغان، تامقات، تامقاس، تامقاسب در این منابع مذکور است به نظر با اسم تورکی تامگاچ مرتبط است. آن طور که از این منابع به دست می آید همه آنها در مورد سغدی بودن این خاندان همصدا هستند. ولی از نظر ما این شجره نویسی بیش از آن که مشخص کننده تبار سغدی آنان باشد می تواند بیشتر ناشی از دادن مشروعیت سیاسی به این خاندان باشد. چرا که منابعی هم هست که اشاره به تبار تورکی آنان دارد. گونالتای با توجه به جامع التواریخ رشید الدین، مرآت الادوار مصلح الدین لاری معتقد است که سامان خدات، سامان یاوقو خدات می باشد، و بر این نظر است که چون در کتاب المنتظم فی تاریخ الملوک ابوالفرج الجوزی، اسم سامان به شکل شامان ثبت شده است و سامان خدات به شکل شامان یاوقو قدات بوده و با کلمه تورکی قودات به معنای مولا یکی است. نظمیه تولگان نیز همصدا با شمس الدین گونالتای با تکیه بر محمود بن ولی، پدر سامانیان را به تونگ یابقو مرتبط می کند. بر اساس اینکه احتمال بلخی بودن خاندان ساسانی بسیار زیاد است، احتمال تورک تبار بودن خاندان سامانی نیز بسیار زیاد است. آنچنان که مشخص است بلخ که مرکز بودیسم بوده و پایتخت آق هونها بوده است، همان طور که در کتاب حدود العالم از مراکز ترکان خلج نشان داده می شود. خاندانی که از چنین منطقه ای ظهور کرده است احتمال اینکه از ترکان آق هون باشد وجود دارد.

کار تحقیقی از تولای یورکلی (2002)  دانشگاه آنکارا دانشکده علوم اجتماعی، رشته تاریخ