خلیل مختاری نیا: شرحی بر نام طایفه ی هاجیلو ( حاجیلو)ی بیجار گروس

گادتب:  یکی از طوایف تورکان بیجار گروس طایفه ی هاجیلو می باشد که امروزه در شهر بیجار  چندین خانواده با نام طایفه ای و فامیلی هاجیلو  وجود دارند. اویماق هاجیلو طایفه ای از تورکان اوغوز هستند  که مضاف بر  استان های آذربایجان ( اردبیل،زنگان،آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی) در بسیاری از نقاط اراضی تاریخی آذربایجان مانند استان های همدان، قزوین و  البرز ، افشارستان،گروس و… نام طایفه ی “هاجیلو ” نیز  وجود دارد.

به نظر می رسد اصل نام طایفه ی “هاجیلو ” همان آجیلو  باشد، با توجه به اینکه تغییرات آوایی و تناظر فونتیکی در زبان تورکی ریشه و تاریخی به درازای اقوام “پروتوتورک” دارد که بر اثر این قانون برخی از حروف ها مخصوصا حروف قریب المخرج در زبان تورکی قابلیت تبدیل و تغییر  به یکدیگر را دارند.

پروفسور عثمان ندیم تونا یکی از سومئرولوگ های برجسته دنیا با مقایسه ی تطبیقی واژه گان سومری و تورکی چندین قانون تناظر فونتیکی را استخراج و  به دنیای زبانشناسی معرفی نموده است، طبق یافته های پروفسور تونا “زبان های تورکی و سومری ” از یک ریشه ی واحد بوده و حتی خیلی از زبانشناسان و مورخان، زبان سومری را مادر زبان تورکی دانسته و از زبان تورکی بعنوان فرزند صالح زبان سومری یاد می کنند.

 براساس برخی از قوانین “تناظر فونتیکی” تونا ، در زبان تورکی برخی از حروف مانند “د – ت”، آ – ها” ، ب -م”، ن – م” و… به یکدگر تبدیل شوند یکی از این حروف “حروف “آ – ها” هست که در زبان تورکی خلجی کلماتی که در ابتدای آن حرف ” آ ” آمده به حرف ” ها” تبدیل می شوند مانند ” آت ”  به معنای اسب که در تورکی خلجی به صورت ” هات” تلفظ می شود فلذا طبق همین قانون تناظر فونتیکی نام طایفه ی  “آ جیلو ” توسط تورکان خلج به صورت ” هاجیلو ” تلفظ  و در تاریخ ماندگار شده است.

برای لغت” آجی” در فرهنگ لغات تورکی معانی و مفاهیم متعددی ذکر شده  ولی  اگر  اصل لغت ” آجیلو = هاجیلو ” مبتنی بر نام طایفه و اویماق  قرار بگیرد می توان قرائت و تحلیل  ذیل را حداقل در خصوص معنای اهری نام طایفه مزبور ارائه نمود:

 آجیلو = آ جی +لو : 

در گویش قاراچای  لغت “آجی “به معنای ارزشمند،حکیم و سودمند / آجی بال: عسل وحشی /  آجی بیگ: دلاور قاطع و شجاع(شاهمرسی،1387: 45) و همچنین در فرهنگ لغت شاهمرسی لغت “آجینای ” به معنای سرهنگ و مین باشی بعنوان یکی از درجات نظامی آمده است(همان،1387: 48) و درجات نظامی در فرهنگ هویتی تورکان بعنوان نام طایفه نیز انتخاب شده است مانند : اون باشی،یوزباشی،مین باشی(آجینای)،قورت باشی(سرگرد) و…

با توجه به مطالب ارائه شده می توان لغت” آجیلو” را به صورت ( طابفه ای که منتسب به شخصی دلاور و شجاع و یا شخصیتی ارزشمند و حکیم”) تفسیر و تحلیل نموده که به مرور زمان در میان برخی از قبایل تورکان به صورت اسم طایفه مبدل و در طول تاریخ افراد آن طایفه خود را به نام “آجیلو” منتسب و معرفی نموده اند. براین اساس اطلاق “حاجیلو = حاجی لو” برای این طایفه با تاریخ و فرهنگ و باورهای قومی تورکان مغایرت داشته و به احتمال قوی نام طایفه ی ” آجیلو = هاجیلو ” طی یکصد سال گذشته به صورت “حاجیلو” تحریف و تغییر یافته است.

 “یکی از کتاب های معتبری که در مورد طوایف تورکان زمان  قراقوینلوها و صفویان به صورت مفصل بحث کرده ،کتاب (دیار بکریه ) اثر “ابوبکر طهرانی” می باشد؛ امیر الیاس هاجیلو از امرایی بود که قرایوسف برای کمک به پیر عمر والی ارزنجان – فرستاد؛ و می دانیم که امیری به نام  الیاس را منتسب به طایفه دوگر (دوغر) ذکر می کند. احتمال دارد که الیاس دوگر و الیاس هاجیلو هر دو شخصی واحد باشند و هاجیلوها شاخه ای از طایفه ی دوگر [ طایفه ای قدیمی از تورکان اوغوز به معنای کوبنده و فاطع ]  باشند.”( سومر،قراقویونلوها، ترجمه دکتر وهاب ولی، 1369: 31)

▪️منابع:

زارع شاهمرسی، پرویز، فرهنگ لغت ترکی_فارسی شاهمرسی، تبریز، انتشارات اختر،1387

سومر، فاورق،قراقویونلوها،ترجمه ی دکتر وهاب ولی،تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی،1369

 تونا، عثمان ندیم ، رابطه ی تاریخی زبان های سومری و تورکی و مسأله قدمت زبان تورکی، ترجمه ی فخران پورنجفی،اورمیه،انتشارات اولکر، 1390