دکتر توحید ملک زاده: آذربایجان در آستانه جنبش مشروطیت؛ به مناسبت ۱۴ مرداد سالروز اعلام مشروطیت توسط مظفرالدین شاه

گادتب: نیمه دوم قرن نوزدهم یا به زبانی ساده دوران قبل از انقلاب مشروطیت یا اواخر دوره قاجاریه جزو یکی از آشفته¬ترین ادوار تاریخی آذربایجان محسوب می-گردد. اوضاع نابسامان اقتصادی، سیاسی و اجتماعی منطقه، خودکامگی حکام و امرا، سنتی ماندن ممالک محروسه قاجاریه از جمله آذربایجان علیرغم پیشرفت رو به تزاید جهان غرب در ابعاد مختلف علمی، ادبی، فرهنگی، نظامی و سیاسی از نکات قابل توجه این دوره می-باشد.

در آذربایجان نیز همچون سایر مناطق تحت حاکمیت قاجاریه، رواج خانخانی، عدم امنیت اجتماعی و بیکاری، تهدیدات عشایر مرزی و غارت و چپاول محصولات کشاورزی و احشام روستاها و مال¬التجاره¬های بازرگانان توسط عشایر شرایط حادی بوجود آورده بود که شایان هرگونه بحث می¬باشد. در این شرایط آذربایجان آن سوی ارس که به موجب عهدنامه¬های ننگین گلستان و ترکمنچای به اشغال همه جانبه روس¬ها درآمده بود و جزو خاک روسیه محسوب می¬شد، به سبب وجود امکان کار و دارا بودن معادن و کارگاه¬های فعال بهترین مکان برای پذیرش چنین افراد بیکار و جویای کار آذربایجانی بود. چنان که هر سال هزاران نفر نیروی جوان و فعال از شهرهای مختلف آذربایجان ایران از این سوی ارس به آن سوی رفته با تحصیل مقادیری پول به سرزمین آباء و اجدادی خود برگشته یا در آنجا مانده و زندگی تازه¬ای شروع می¬کردند. می¬توان از گذرنامه¬های صادره از تبریز و اورمیه دریافت که حدود ۵۴۸۴۶ نفر کارگر غیرماهر جهت کار به آن سوی ارس مهاجرت کرده¬اند.

مهاجران به محض گذر از مرز با دنیای دیگر و با سیستم حکومتی دیگر آشنا می¬شدند که با جامعه بسته و قرون وسطائی آن روز ممالک محروسه قاجاریه تفاوت کلی داشت. درست است که هر دو طرف اسیر دست دو رژیم خودکامه و ضدبشری بودند ولی وضع دو کشور از لحاظ اقتصادی، سیاسی و اجتماعی قابل مقایسه با هم نبود. لذا هجرت کنندگان پس از مشاهده اوضاع آن کشور چشم و گوششان باز شده و آن وقت متوجه می¬شدند که وطنشان در چه منجلاب بدبختی و فلاکت فرو رفته است و از همان هنگام به فکر راه چاره می¬افتادند و با ارتباط با آذادیخواهان آن دیار و خواندن روزنامه¬های انقلابی نظیر «اکینچی» به مدیریت «حسن ملک¬زاده زردابی» و «ملانصرالدین» به مسئولیت جلیل محمد قلی¬زاده و «فیوضات» به مدیریت دکتر علی¬بیگ حسین¬زاده و دهها روزنامه و نشریه به سبک علمی، ادبی و ساتریک بیشتر متوجه عقب¬ماندگی کشورشان می¬شدند. از میان مهاجرین آذربایجانی بسیاری سرمشق و خط-دهنده سایر ملل مشرق زمین و مسلمانان شدند. میرزا فتحعلی آخوندوف آذربایجانی اولین نمایشنامه¬نویس مدرن در بین مسلمانان محسوب می¬شود. تالیفات مختلف طالبوف در عرصه¬های مختلف علوم و فنون و ادبیات نیز سبب شهرت وی در آذربایجان شد به طوری که علی¬رغم عدم حضور وی در تبریز، از طرف اهالی تبریز به نمایندگی دور اول مجلس شورای ملی انتخاب شد. یا فتحعلی خان خویلو اولین نخست¬وزیر جمهوری دموکراتیک آذربایجان (۲۰-۱۹۱۸) به رهبری محمدامین رسول¬زاده و…

از قدیمی¬ترین روزنامه¬های ترکی که در باغچه¬سرای قدیم Girim منتشر می¬شد و به تنویر ذهن مردم کمک می¬کرد می¬توان به «ترجمان» به مدیریت اسماعیل قاسپیرالی نیز اشاره کرد. تحت مساعدت یکی از مشهورترین و با احساس¬ترین و ملت¬دوست¬ترین مردم آذربایجان یعنی «حاجی زین¬العابدین تقی-یئف» روزنامه ترکی «حیات» دایر شد. تحت حمایت ایشان یک مجله ادبی ترکی هم به اسم «فیوضات» به مدیریت «دکتر علی¬بیگ حسین¬زاده» انتشار می-یافت که آثاری از میرزا سعید سلماسی در آن چاپ می¬شد.

به هنگام جنگ¬های مشروطیت آذربایجان این مهاجرین آذربایجان همگام با برادران خود در جنوب، علی¬رغم کمی امکانات با مساعدت ثروتمندان آذربایجانی آن سوی ارس از جمله حاجی¬زین¬العابدین تقی¬یئف به تهیه اسلحه و مهمات برای قشون ملی می¬پرداختند و به صورت قاچاق و دور از چشم مأمورین از طریق جلفا به تبریز و سایر شهرهای آذربایجان ارسال می¬کردند. اینان حتی برای متشکل کردن فعالیت خود کمیته¬ای به نام فرقه اجتماعیون و عامیون تأسیس کرده بودند که از بنیان¬گذاران آن می¬توان به «محمدتقی شیرین¬زاده سلماسی»، «نورالله خان¬یکانی»، «مشهدی باقرخان رئیس اورمیه¬ای» و «میرزا جعفر زنجانی» اشاره کرد.

بی¬شک عکس¬العمل آذربایجانیان نسبت به چنین وقایعی در جهان آن روز سبب به وجود آمدن نهضت عظیم فرهنگی¬سیاسی و اجتماعی مشروطیت شد که فورا در اثر مساعی مجاهدین دوره مشروطیت آذربایجان به سایر نقاط ممالک محروسه قاجار رسوخ کرد.