دکتر توحید ملک زاده: بررسی سمبول شاخ در میان ترکان (نگاهی به تمدن آندرونووا)

گادتب: جای جای آزربایجان مأوای آثاری منقوش در صخره ها و کوههای برافراشته ایست که این نقوش گویای حضور تاریخی بشر اولیه در این مکانها می باشد .

انسانهای باستان با طرز تفکر خاص خویش ، خالق این آثار مادی و معنوی هستند .مطالعه این آثار طرز تفکر انسانهای باستان آذربایجان را به وضوح بیان می‌کند .

نقوش مختلف صخره ای در شمال و جنوب آذربایجان تماماً به تمدن سرتاسری آندرونووا متعلق هستند. تمدن آندرونووا تمدنی است عظیم و سرتاسری مربوط به ترکان باستان که شاخص اصلی آن وجود تصاویر حیوانات شاخ دار نظیر گوزن ، بزکوهی ، قوچ و غیره و انسان شکارچی با نیزه و کمان می باشد.

شاخ در میان ترکان قدیم و به طبع آن در تمدنهای بعدی ترکان نیز از اهمیت فراوانی داشته و علامت قدرت و اقتدار بوده است .همین موضوع در علامت رسمی ترکان نیز ظاهر شده و بصورت هلال ماه در آمده است.

مثالهای زیادی از ترکان باستان در این مورد قابل ذکر است . مثلاً در میان عیلامیان پروتوتورک که در همسایگی آذربایجان در خوزستان فعلی می زیستند شاخ از اهمیت زیادی برخوردار بوده است. در سنگ نبشته ای مربوط به عیلامی میانه شاخ جزء مهمی از هر معبد بوده و نهاد الویت آن زمان بوده است. به طوری که شاه شیلهاک اینشوشیناک در قرن دوازده قبل از میلاد افتخار کرده است که بیست معبد شاخی را حفظ و دو باره سازی کرده است . پانصد سال بعد آشوربانیپال با افتخار به ما اعلام می کند که در جریان فتح شوش ، شاخ های برتری ریخته گری شده را از زیگوراتها – معابد مذهبی ترکان باستان – برکنده است.

خاقان های عیلامی ها ، خدایان و صاحب منصبان عیلامی نیز همگی دارای تاج و کلاههای شاخدار بوده‌اند. سومریهای پروتوتورک هم دارای چنین رسم دامنه داری بوده‌اند: “ نین قیرسو ” که دارای شخصیتی خدایی بوده تاج شاخدار بر سر داشت.

اکثر اشیاء موجود در موزه تهران ( ایران باستان ) که مربوط به ترکان باستان می باشد دارای نقوش با تاجهای شاخدار می باشند. در آثار ترکان بعدی ( مانناها ، ساکاها ، اورارتوها و …) نیز اشیاء منقش به انسانهای با کلاه شاخدار به چشم می خورد. در افسانه ها و داستانهای قدیمی که در میان ترکان رواج داشته شخصیتهای افسانه ای برای ارائه قدرت و اقتدار خویش با تاج های شاخدار ظاهر می‌شوند. مثلاً رستم و اسکندر در داستان بوینوزلو اسکندر .

در میان اشکانیان نیز شاخ سمبل اقتدار بوده و این یه تدریج تبدیل به حلقه شده است. ساسانیان نیز همین رسم را یاد گرفته‌اند. در نقوش خان تختی سلماس ، حاکمان مغلوب آذربایجان حاقه های اقتدار آذربایجان را تسلیم حاکمان ساسانی می کنند.

در ترکان بعد از اسلام و حتی معاصر نیز این سمبل به شکل دیگری به چشم می خورد و چیزی از اهمیت آن کاسته نمی شود. مثلاً شاه اسماعیل خطایی اقتدار خود در آذربایجان را با تزئین مناره ای با شاخ قوچهای شکاری در شهر خوی به نمایش می گذارد.

امروزه در بام بسیاری از خانه های روستایی آذربایجان شاخ قوچ به عنوان نماد برتری و قدرت و دفع کننده بلاها با شکوه هر چه تمام تر خودنمایی می کند.

همین سنت مردمی ترکی به میان فارس ها نیز رفته است. ازرقی هروی می نویسد:

هربرج و هرحصار که شاخ گوزن داشت پنهان شد از نهیب خونگ تـو در حصار

امروزه نقوش مربوط به تمدن آندرونوا در اطراف زنگه‌زور ، کلبه جر، قره‌داغ ، ساوجبلاغ ، سلماس و قبوستان به چشم می خورد. ( لطفا اگر سراغی از این اثار دارید به من اطلاع دهید. ممنونم)