ادتاج اتحادیه دمکراتیک ترک آذربایجان جنوبی
گادتب: دنیای جدید، دنیایی است به هم تنیده. از نظر علمی ثابت شده بال زدن یک پروانه در ژاپن، کشوری در غرب را تحت تاثیر خود قرار می دهد. فاجعه ساری قمیش نیز به نحو شگفت انگیزی آذربایجان را تحت تاثیر خود قرار داد.
روسیه قرن نوزدهم کشوری بود که تلاش می کرد به جنوب، غرب و جنوبغرب سرزمینش تسلط یابد. پیشروی روسیه تا شهر میانه و سپس عقد قراردادهای گلستان و تورکمانچای باعث حذف قدرت های محلی خانات آذربایجان در شمال ارس شد. پیشروی در سمت ترکستان و تصرف خانات بخارا و رسیدن به اراضی تورکمن تا دوران ناصرالدینشاه ادامه یافت.
در سوی عثمانی نیز پیشروی در شمال دریای سیاه و تصرف اراضی تاتارهای کریمه ادامه داشت. روسیه دولتی بود که به تاخت هزاران کیلومتر مربع را در مدتی اندک متصرف می شد.
در سالهای ۱۸۸۰ میلادی طی نبرد بزرگی در منطقه قارص و اردهان، این مناطق همراه با باطوم به تصرف روسیه درآمد. روسها تا مرز ارضروم رسیدند..
دو شهر گومری و قارص با فاصله ۴۰ کیلومتری سرنوشت عجیبی پیدا کردند. دو برادر اورموی که ساکن دو شهر فوق بودند با تصرف گومری، یکی تبعه روسیه گردید و پسرش حیدرخان عمواوغلی شد و دیگری که ساکن قارص بود تبعه عثمانی و پسرش ابراهیم آقا قارصلی شد. این دو پسر عمو در مشروطه خواهی آذربایجان، قفقاز و عثمانی نقش فراوانی داشتند.
در عرفه وقوع جنگ جهانی اول، تلاش روسیه برای پیشروی در اراضی ایران بود. روسها تا سال ۱۹۱۰ م تمام آذربایجان و از جمله کل مرز با عثمانی را اشغال کرده بودند. تصور کنید روسها از ماکو تا بانه را به کنترل خود درآورده بودند.
وقوع جنگ جهانی اول، علیرغم اعلام بی طرفی، ایران را هم درگیر کرد. عثمانی از ایران خواست تا روسها را از قلمروش اخراج کند. البته که ایران قدرتی برای این کار نداشت. بنابراین آذربایجان صحنه درگیری قوای دو دولت شد.
انوپاشا فرمانده کل قوای عثمانی برای راندن روسیه از جبهه های شرق ، در آذر ۱۲۹۳ شمسی یکصدهزار تن از سربازان عثمانی را در منطقه ساری قمیش ارضروم سردترین منطقه ترکیه و کوههای الله اکبر آنجا مستقر کرد. در این فصل سال و در آن هوای ۴۰- انجام عملیات نظامی بدترین تصمیم یک فرمانده بود. در اثر این تصمیم اشتباه، کل قشون عثمانی از سرما یخ زد و نابود شد.
با نابودی قوای عثمانی در ساری قمیش کل آذربایجان و شرق آناطولی تا انقلاب بلشویکی در روسیه در اشغال روسیه ماند و زمینه برای مانور قوای مسیحی ارمنی-آشوری در منطقه مساعد شد. تلاش نافرجام قوای مسلحه مسیحی برای پاکسازی قومی غرب آذربایجان و قتل عام ترکان آذربایجان به فاجعه جیلولوق مشهور است.( برای اطلاع بیشتر .مراجعه شود به کتابم به نام: آذربایجان در جنگ جهانی اول یا فجایع جبلولوق، نشر اختر تبریز)
