دکتر توحید ملک زاده: توصیف آذربایجان در کتاب « حدودالعالم من المشرق و المغرب»

گادتب: این کتاب در سال 372 ه.ق به دست جغرافیدان گمنامی از ساکنان جوزجان در شمالغرب افغانستان امروزین تألیف و بعدها در سال 656 ه.ق توسط شخصی به نام ابوالموید استنساخ شده است. اين كتاب به امير ابوالحارث محمد ابن احمد از سلسله فريغونيان كه در گوزكانان در شمال افغانستان حكمراني داشتند اهدا شده است.  در این کتاب ، آذربایجان به صورت « آذر بادگان » ضبط شده و سه ناحیه آذربایجان و ارمینیه و ارّان چنین ذکر شده است « سه ناحیه مذکور به هم پیوسته و در هم اند، حدود آنها از مشرق گیلان است و جنوب آن حدود عراق است و جزیره ، وغربش حدود روم است و سریر و شمالش حدود سریر است و خزران »   منطقه سریر با منطقه گرجستان فعالی منطبق است . ترکان خزردر اطراف دریای خزر مستقر بودند.

در این کتاب می خوانیم : آذربایجان جایگاهی است با نعمت ترین ناحیت ها در تمامی قلمرو اسلام ، آبادان ، با نعمت و آب های روان و میوه های نیکو، جایگاه بازرگانان و جنگجویان با غریبان بسیار. از آنجا رنگ قرمز، شلوار، پنبه، ماهی، انگبین و موم خیزد »  گویا منظور از جنگجویان و غریبان همان جنگجویان غازی مسلمان در جنگ های صلیبی می باشد. و درباره تنوع برده ها و اسیران آذربایجان می نویسد « آنجا برده  رومی و ارمنی و بجناکی و خزری وصقلابی افتد »

وی شهرهای آذربایجان را چنین می شمارد:

« اردویل: شهری است عظیم و دورادور آن بارودار مرکز آذربادگان، پر نعمت، مقر ملوک آذربادگان، از آن جا جامه های کتانی و رنگین خیزد .

تبریز، شهرکی است خرد، بانعمت، آبادان، دورادور شهر دارای بارو

 مراغه، شهری است بزرگ و خرم، با نعمت، با آب های روان، با باغ های خرم و بارو در دورادور شهر.

برزند: شهری است خرم و آبادان، با آب های روان و کشت و زرع بسیار

موقان: ناحیه ای است در کنار درای خزر با دو شهرک به نام موقان و زنان ( ورتان ) شهری است با نعمت بسیار، از آن جا زیلو خیزد

ارمیه، شهری است بزرگ، آبادان و با نعمت بسیار.

سلماس: شهرکی است خرم و آبادان، از آن جا شلوار بند های نیکو خیزد.

خوی، نخجوان، برسیس، ارجیح ( ارجیش ) و اخلاط شهرک های کوچک و بزرگ آن جا هستند همگی خرم و با نعمت و بازرگانان بسیار، از آن جا زیلو ، قالی و شلوار بند خیزد.

میافارقین: شهری است با حصار مابین ارمینیه، جزیره و روم.

مرند: شهرکی است خرد، آبادان و با نعمت بسیارکه از آن جا جامه های گوناگون خیزد.

اهر: قصبه میمد معروف است، آبادان و پر نعمت می باشد.

بردع: مرکز اران است بزرگ و با نعمت، مقر پادشاه ناحیه، دارای سوادی ( دورنمای مناظر حومه ) است خرم و با کشت و زرع بسیار، آبادان و با نعمت که از آن جا جامه های پشمین خیزد.

قلعه: دارای حصاری است عظیم و با منبر که در میان ارمینیه و اران واقع شده است.

تفلیس: شهری است بزرگ و خرم، استوار و آبادان و با نعمت بسیار، دارای دو حصار در دورادور شهر که دژی است در جلوی کافران.

رود کر از میان شهر می گذرد دارای چشمه آبی است سخت گرم که بر روی آن گرمابه ای ساخته اند.

شروان ( شیروان ) – خراسان و لیزان: سه منطقه اند با یک پادشاه، شاوران مرکز شیروان است در نزدیکی دریا با نعمت بسیار که از آن جا سنگ محک به همه جای جهان برند.

دربند خزران: شهری است در کنار دریا، بین این شهر و دریا زنجیر عظیمی کشیده اند که به دیوارها محکم بسته شده است به گونه ای که هیچ کشتی نتوانند از آن جا عبور نمایند مگر با موافقت. از آن جا کتان و زعفران خیزد. باکو: شهرکی است به کران دریا و به کوه نزدیک و از آن جا نفت به دیلمان برند.