دکتر توحید ملک زاده: قویروق دوغدو؛ مرداد آذربایجان یا پایان گرمای شدید تابستان

گادتب: نجوم در میان ملل قدیمی از جمله ترکان باستان و حتی قرون وسطی از اهمیت زیادی برخوردار بود که تقویم جلالی ( شمسی) در دوره ملکشاه سلجوقی، رصدخانه مراغه و زیج اولوغ بیگ در سمرقند نمونه هایی اندک از این علاقمندی بود. بنای رصدخانه مراغه در سه‌شنبه ۴ جمادی‌الاول ۶۵۷ قمری به سفارش خواجه نصیرالدین طوسی و به فرمان هولاکو پادشاه علم دوست ایلخانی آغاز شد. هولاکو برای نگهداری این سازمان پژوهشی موقوفه‌های ویژه‌ای در نظر گرفت. کتابخانه‌ای شامل ۴۰۰ هزار جلد کتاب و ابزارهای اخترشناسی، از جمله ذات‌الربع دیواری به شعاع ۴۳۰ سانتی‌متر، ذات‌الحلق، حلقه انقلابی، حلقه اعتدالی و حلقه سموت نیز فراهم شدند. در همین‌جا بود که زیج ایلخانی به‌سال ۶۷۰ هجری (۱۲۷۶ میلادی) فراهم شد.

اولوغ بیگ متولد سلطانیه در زنجان فرزند شاهرخ و نوه تیمور از پادشاهان تیموری بود. او پادشاهی ستاره‌شناس، ریاضی‌دان و اهل علم و ادب بود. او در عین اینکه پادشاه بوده، کتابش به نام زیج الغ بیگ از دقیق‌ترین ‌تقویم‌های اسلامی است. و همچنین به افتخار او دهانه الغ بیگ در کره ماه در کنار بزرگترین دانشمندان علم نجوم به نام این پادشاه دانشمند ثبت شده است.

15 مرداد براساس تقویم مورد استناد اقوام ترک، ستاره سهیل که دمِ صورت فلکی سفینه می باشد، ظهور می کند و قدما درباره‌ی آن این اعتقاد را داشتند که ظهور ستاره سهیل نشانه‌ی پایان گرمای شدید تابستان و رسیدن میوه‌ها میباشد. منظور از قویروق،  دم صورت فلکی  سفینه و یا به عربی ستاره سهیل می باشد و دوغماق در ترکی به معنی تولد می باشد. قویروق دوغدو یعنی دنباله صورت فلکی یا همان ستاره سهیل ظهور کرد. این ظهور ستاره سهیل آنی و بسیار  نادر می باشد و کمتر کسی در نیمکره شمالی قادر به رصد آن می باشد الا در افقهای بسیار پایینتر.

در آذربایجان، در 15 مرداد قسمت شمالی این صورت فلکی که منسوب به نیمکره جنوبی است دیده می شود. مردم آذربایجان معتقد بودند که با شروع 15 مرداد هوا به آرامی به سردی می گراید و فصل شنا در دریاچه اورمیه که از اواخر خرداد شروع شده،  پس از تقریبا 50 روز در 15 مرداد به پایان می رسد. آن زمان که شنا در دریاچه اورمیه رونق داشت این قانون به جدیت رعایت می شد و کمتر خانواده ای پس از 15 مرداد یا همان قویروق دوغدو برای شنا به دریا می رفت.

 گفتنی است  ستاره سهیل در دنیای علم نجوم با نام آلفای alpha Carinae هم شناخته می‌شود و شبیه یک غول سفید بوده و نام آن موسوم به Canopus اقتباسی از اسطوره‌های یونان باستان است؛ هرچند ستاره سهیل برای یونانیان و رومیان باستان قابل مشاهده نبود، اما برای آذربایجان باستان ، مصریان باستان و مردمان ناواهو، چین و هند و اقوام ترک شناخته شده بود.

بنابراین اصطلاحاتی مانند قویروق دولدو و انتساب آن به گله داری و غیره درست نمی باشد.