دکتر عبدالغفار بدیع: شخصیت های چهارگانه در قوتادغوبیلیک (قدیمی ترین رمان جهان)

گادتب: کتاب قوتادغوبیلیک بعنوان قدیمی ترین رمان جهان محصول مباحثه، مکالمه و بعضا مناظرة چهار شخصیّت است که به زبان ترکی کتابت شده است؛ چهار شخصیتی که هر کدام سمبل کلیدی ترین عنصر سیاسی و اعتقادی و فرهنگی ترکان می باشد.

در قدیمی ترین رمان جهان ( قوتادغوبیلیک ) گوندوغو سمبل عدالت(تؤره)، آی دولدو عصاره دولت، اوگودولموش نماد عقلانیت و اودقورموش سمبل بیداری ملی( اویانیش ) در فرهنگ و باور سیاسی و فرهنگی_اجتماعی ترکان می باشد.

1) –  گوندوغدو: یعنی، زاده آفتاب، همان پادشاه که نماد عدالت و قانون یا توره را تمثیل می کند شخصیّتِ نخست، هویّت خود را از خورشید یا شمس می گیرد مگر نمادی بالاتر از خورشید در اندیشة تورکان وجود دارد که بتواند نور، گرما، زایش، حرارت و قدرت را تمثیلگری نماید؟ مگر در مفکورة اخلاقی تورکان، فضیلتی بالاتر از عدالت و مراعات توره وجود دارد؟ شاه بسانِ آفتاب، عدالت و توره را تمثیلگری می نماید. فراموش نکرده ایم زن دوم اؤغوز خان با شعاع آفتاب خلق می شود. شاهی که خود آفتاب است به تعبیر مولانا: شاه آن باشد که از خود شه بود* نی به مخزن ها و لشگر شه شود

2) – آی_تولدو ( آی دولدو ): یعنی، ماه کامل همان وزیر که نماد دولت و سعادت را تمثیل می کند. وقتی مولانا می گفت: شمس و قمرم آمد سمع و بصرم آمد*چیز دگر ار خواهی چیز دگرم آمد. شمس و قمر در مفکورة تورکی خصوصا در عرفان جایگاهی تامّل انگیز دارند پیوسته در پرچم های تورکان درخشیده اند. در رمان امیر ارسلان رومی شاه دو وزیر دارد به اسم های قمر وزیر و شمس وزیر

3) – اوگودولموش: ستایش یافته و تربیت یافته، ترجمة تورکی حضرت محمّد(ص) است  نماد عقل است. مولانا می گفت: عقل باشد در اصابت ها فقط* وهم افتد در خطا و در غلط/عقل خطا نمی کند خطا از وهم برخیزد.

  4) –  اودقورموش: بیدارشده بازگشته، فرزند دیگر وزیر که نماد زهد و قناعت بوده و سرانجام در اثر مناظره با برادر خویش از زهد به عرفان سوق پیدا کرده به تعبیر مولانا: زاهد باترس می تازد به پا /  عاشقان پرّان تر از برق و هوا. زاهد حداکثر کارش دویدن است اما عاشق می پرد و میان دویدن و پریدن فرق بسیار است.

به تعبیر نسیمی:

زاهدین افسانه سین قؤی، سؤیله عشقین حالینی  / عاشقین سمعینه سیغماز زاهدین افسانه سی.

 تمثیلگر عاقبت و بازیچه¬بودن دنیا می گردد.

✍️ یوسف خراسانی از بیت 351 وارد این موضوع می گردد:

کیتابا قوتادغو بیلیک آدینی وئردیم

اوخویانی اوغورلاتسین، الیندن توتسون

انسان هر ایکی دونیانی عقل ایله توتسا

خوشبخت اولار بو سؤزوم گرچکدیر

اوّلجه ائلیکدن بحث ائتدیم

ای یاخشی کیشی بونو ایضاح ائده¬رم

سونرا آی دولدودان سؤز آچدیم

مبارک گونشی اونلارلا پارلادارلار

بو گوندوغدو دئدیگین باشدان، باشا توره دیر

بو آی دولدودو دئدیگین دولتدیر

باخ، سونرا اؤگودولموشو بیان ائتدیم

 او، عقلین آدیدیر انسانی یوکسلدیر

اوندان سونرا اودقورموش گلیر

اؤنودا عاقبت کیمی گؤتوردوم

من سؤزو بو دؤرد شیء حاقیندا سؤیله دیم

اؤخوسان بیلرسن، دقّت ائت

دکتر عبدالغفار بدیع [ محقق، مؤلف و استاد دانشگاه ]