ادتاج اتحادیه دمکراتیک ترک آذربایجان جنوبی
گادتب: اهتمام رضاشاه به امر راهسازی قابل انکار نیست. با این حال، مقایسه فعالیت‌های راهسازی دوره وی با دوران قاجار بدون در نظر گرفتن کلیه جوانب این امر به همان اندازه غیر منطقی است که کسی بخواهد فعالیت‌های راهسازی در دوره قاجار را با دوران صفویه یا زندیه مقایسه کند.
به عنوان مثال، به گواه اسناد تاریخی، در دوره صفویه، که اتفاقاً یکی از باشکوه‌ترین دوران‌های تاریخی ایران محسوب می‌شود، تردد در اغلب مسیرهای مواصلاتی کشور فقط با اسب و قاطر و شتر امکان‌پذیر بود و استفاده از گاری و درشکه در این مسیرها به هیچ وجه مقدور نبود(1). تا جایی که به باور مورخان، در دوران جنگ‌های صفوی و عثمانی، ارتش صفویه هم، حداقل در شهری همچون تبریز ، توپ‌های جنگی در اختیار داشت ولی شرایط حمل آنها به جبهه‌های نبرد فراهم نبود(2).
در واقع، همچون اکثر مظاهر مدرنیته، رد پای احداث جاده‌های مدرن را نیز باید در دوران قاجار و مخصوصاً دوره پادشاهی ناصرالدین شاه جستجو کرد. ناصرالدین شاه که علاقه زیادی به سفر داشت به خوبی از وضعیت راه‌های ایران و فرنگ باخبر بود (3) و شاید هم از اینرو بود که در بسیاری از سفرهای خود یک مهندس راه را نیز با خود همراه می‌کرد و به همین خاطر هم بود که به تاسیس وزارت فوائد عامه مبادرت ورزید و امور مربوط بر احداث راه، پل و راهداری را به وزارتخانه مذکور محول نمود.
به زعم پژوهشگران، اولین اقدامات اساسی در حوزه راهسازی در دوره ناصرالدین شاه صورت پذیرفت و شاه قاجار با واگذاري امتيازات راهسازي به كـشورهاي روسيه و انگلستان، سعي داشت جاده هايي با كيفيت مناسب در ايران به وجود آورد . علاوه بر كشورهاي خارجي، دولتمردان داخلي نيز با استفاده از نفوذ خـود، از ناصـرالدين شـاه امتيازات راهسازی كسب می‌كردند.
از جمله مهمترين امتيازاتي كه در زمينـه راه و راه آهن در دوره قاجاريه به اروپاييان داده شد، امتيازات مربوط به راه آهن و تعمير و توسـعه راه‌ها در شمال و جنوب بود . مهمترين اين امتيازات، واگذاري امتيازنامه‌هاي راه آهن حرم عبدالعظيم، تراموا، راه خوزستان، راه آهن دكويل و راه فيمابين دارالسلطنه تبريز و دارالخلافـه تهران بودنـد . اين امتيازها نشان ميدهد دولت قاجار تمركز ويژه‌اي بر روي مسئله جاده داشته است . تـا اوايل دوره ناصرالدين شاه فقط هشت جاده اصلي شوسه در ايران وجود داشته است، ولـي اين آمار در هنگام وقوع انقلاب مشروطيت به شدت افزايش يافت(4). البته، این اقدامات فقط در خصوص راه‌های بین شهری نبود، بلکه با تاکید شخص ناصرالدین‌شاه در دوران حکومت وی برای نخستین بار خیابان‌های تهران سنگفرش گردید و این امر از کوچه های «ارگ» آغاز گشت(5).
بد نیست در پایان این مطلب کوتاه اشاره‌ای هم داشته باشم به رساله محمد حسن خان اعتمادالسلطنه مترجم دربار ناصری و مسؤول ابنیه سلطنتی در باب راهسازی تحت عنوان “قانون تسهیل ساختن طرق و شوارع” (6) که هر چند به اذعان برخی از پژوهشگران، در زمان خودش اجرایی نشد ولی نباید فراموش کرد که تحریر چنین قانونی از سوی شخصی که روابط بسیار نزدیکی با ناصرالدین‌شاه داشت و حتی پیش از اینکه رسماً از سوی وی به مقام وزارت منصوب شود، یکی از ملازمان و مشاوران مورد توجه خاقان قاجار بود، بیانگر اهمیت موضوع راهسازی در دربار ناصرالدین شاه قاجار می‌باشد. امری که اعتمادالسلطنه در روزنامه خاطراتش هم بارها بدان اشاره کرده است(7).
منابع:
1- Iran and the World in the Safavid age, Edited by Willem Floor and Edmund Herzig, P.212
2- اورتا عصرلرده تبریز شهرینین تاریخی، سید آغا عون‌اللهی، انتشارات یاران،
3- پژوهشنامه تاریخ، سال یازدهم، شماره44، بررسی حمل ونقل در دوران قاجار، شیرین شریفی و…
4- مطالعات تاریخ فرهنگی، سال سوم، شماره دهم، تبیین و بررسی امتیازنامه راه شوسه تهران به قم در دوره ناصرالدین شاه، مهدي وزين افضل، حسين اسماعيلي نصرآبادي
5- «روزنامه وقایع اتفاقیه». شماره 36، مورخ پنجشنبه سیزدهم ذیحجه 1267 هجری قمری
6- رسائل اعتمادالسلطنه، تدوین میرهاشم محدث، انتشارات اطلاعات، صص 377-386
7- روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، انتشارات امیرکبیر، ذیل ماده راه و راه‌آهن، صفحات متعدد
