ادتاج اتحادیه دمکراتیک ترک آذربایجان جنوبی
گادتب: ۱۹- عصرین ایکینجی یاریسی، ۲۰٫ عصرین اوّل‌لرینده قوزئی آذربایجاندان چوخ‌سایلی و گوجلو میلّی ضیالی کادرلاری یئتیشمیش، اونلار آذربایجان خالقی‌نین مادی و معنوی اینکیشافینا چالیشمیش، گله‌جک آزادلیق و موستقیل‌لیک اوغروندا موباریزه یه حاضیرلامیشدیر. بو دؤورده ادبی-بدیعی معاریفچی‌لیگه سیاسی معاریفچی‌لیک ده قوشولموش، اینقیلابی حرکات‌لارین تاثیری ایله بیر-بیری‌نین آردینجا یارادیلان یئنی-یئنی مطبوعات اورقان‌لاری، خئیریه جمعیت‌لری و سیاسی پارتیالار تزار روسیه‌سی‌نین میلّی اویانیشا قارشی بوتون ژاندارم قووّه‌‌لرینی حرکته گتیرمه‌سینه، میلّی مطبوعات اوزرینده گوجلو سانسور تطبیق ائتمه‌سینه باخمایاراق، یئرلرده میلتچی‌لیک دالغاسی داها دا گوجلنمیشدی. بو دالغا ایشچی صینفینی ده حرکته گتیرمیشدی.
بئله‌لیکله، آذربایجان میلّی ضیالی‌لاری، میلّی مطبوعاتی کئچمیش دوشونجه‌لردن اوزاقلاشاراق موعاصیر میلّیتچی ایدئولوژی‌یه یییه‌لنمیش و یئنی بیر میلّی کیملیک اطرافیندا بیرلشه‌رک خالقی دا واحید دوشونجه اطرافیندا بیرلشدیرمگه باشلامیشدیلار.
بو دؤورده فعالیت گؤسترن سیاسی خادیم‌لر کیمی رومانتیک جریان نوماینده‌لری ده روس تزاریزمی‌نین ایرتیجاع رژیمینه، موستملکه‌چی سیاستینه قارشی بیرگه کسکین موباریزه آپارمیشلار کی، بونون دا نتیجه‌سینده هم میلّی-سیاسی ایدئولوژی لیدرلرین، هم رومانتیک‌لرین، هم ده رئالیست‌لرین بیرگه سعی‌یی نتیجه‌سینده آذربایجان میلّی ایدئولوژی‌سی فورمالاشمیشدی. عومومیتله ۲۰٫ عصرین بیرینجی و خوصوصیله ایکینجی اون‌ایل‌لیگی آذربایجان خالقی‌نین مدنی و سیاسی-ایدئولوژی اینتیباه دؤورو اولموشدور.
آذربایجانین میلّی، سیاسی، ایدئولوژی، رومانتیک و رئالیست جریان نوماینده‌لری‌نین هامیسی آذربایجان ایجتیماعی تفکورونون قارانتی رولوندا چیخیش ائتمیش آذربایجان تفکور تاریخی‌نین ایدئیا شرفی، آذربایجان میلّی دؤولتچی‌لیگی‌نین محک داشلاری اولموشلار. اونلار بدیعی، علمی سیاسی و ایدئولوژی فلسفه اساسیندا بیر دموکراتیک جمعیت فورمالاشدیرماق، میلّی دَیرلره سؤیکنن، میلّی ایدئولوژی اساسیندا بیر دؤولت یاراتماغا چالیشمیش، بونا نایل اولموش، شرقده ایلک دموکراتیک خالق جومهوریتی یاراتمیش و قیسا مودتده اولسا دا دموکراتیک دؤولتی ایداره ائتمگه باشلامیشدیلار. بئله شخصیت‌لردن بیری ده بوتون حیاتینی آذربایجانین موستقیل‌لیگینه حصر ائدن آذربایجان ایستیقلال موجاهیدی میرزه بالا محمدزاده دیر.
۶۱ ایل‌لیک عؤمرونده (۱۸۹۸-۱۹۵۹) کشمکشلی حیات کئچیرن م.محمدزاده ۱۳ آقوست ۱۸۹۸-جی ایلده آذربایجانین آوشاران (آبشرون) بؤلگه‌سی‌نین زیره کندینده بالیقچی عاییله‌سینده آنادان اولموشدور. عاییله‌سینی دولاندیرماق اوچون ۲۰٫ عصرین اوّل‌لرینده باکی‌یا کؤچن آتاسی هله اوشاقکن وفات ائتدیگیندن عاییله‌نی دولاندیرماق اوچون آناسی‌نین ائوده بیشیردیگی قوغال‌لاری واغزالدا ساتماقلا برابر، مکتبده تحصیل آلماقلا دا مشغول اولموشدو.
۱۹۰۷-جی ایلدن باکیدا «یئددینجی روس-تاتار» مکتبینده اوخویان میرزه بالا اورانی بیتیردیکدن سونرا محمودبیلی حبیب بیگین رهبرلیک ائتدیگی «روشدیه»ده اؤز تحصیلینی داوام ائتدیرمیش، ۱۹۱۴-جو ایلده اورانی بیتیره‌رک ۱۹۱۵-جی ایلده آذربایجان تورک گنجلیگی‌نین میلّی قورتولوش یولونداکی فعالیتینده موهوم رول اوینایان باکی پولیتکنیک تکنیکومونون اینشاآت معمارلیق بؤلمه‌سینه داخیل اولموشدو.
میرزه بالا محمدزاده «آذربایجان خالقی» و «آذربایجان تورک میلتچی‌لیگی» آنلاییش‌لارینی منیمسه‌ین خالقین اؤز دؤولتینی قورما سورجینه داخیل اولدوغو سیاسی بیر دؤنمده یازارلیق و قزئتچی‌لیک حیاتینا باشلامیشدی. هله اورتا مکتبده اوخویارکن مکتب یولداش‌لاری ایله بیرلیکده رسیملی «آرزو» آدلی مجموعه یایینلایان ۱۴ یاشلی میرزه بالا محمدزاده‌نین «نفع علم و یاخود علمین سودو» آدلی ایلک اثری ۱۹۱۲-جی ایلده باکیدا عیسی بیگ آشوربیگوفون «کاسپی مطبعه‌سی»نده چاپ ائدیلمیشدی. بو اثرله یازیچی‌لیق حیاتینا باشلایان میرزه بالا سونرادان دیگر مطبوع اورقان‌لاردا دا چیخیش ائتمیشدی. تکنوکومدا اوخودوغو دؤورده گنجلرین یاراتدیغی غئیری-قانونی «محمدیه کومیته سی»نه داخیل اولان میرزه بالا اؤز یاخین دوستو جعفر جبارلی ایله بیرلیکده بو تشکیلاتین فعالیتینده یاخیندان ایشتیراک ائتمیش، اونون ۱۹۱۶-جی ایلده تشکیل ائدیلن ییغینجاق‌لاریندا هر ایکیسی اؤز چیخیش و شعیرلری ایله توپلانتی‌لارا فرقلی بیر هیجان قازاندیرمیشدیلار.
تزاریزم ایستیبدادی هر ایکی آذربایجان ضیالیسی‌نین نیفرتینه سبب اولدوغو کیمی، هر بیر طلبه ده اونا دوشمن موناسیبت بسله‌میشدی. بو روحدا بؤیوین میرزه بالا سونرادان گنجلیگین تزاریزمه قارشی توپلانتی‌لارینا باشچی‌لیق ائتمیش، آلوولو نیطق‌لر سؤیله‌میش و اؤزونو ایستیبدادا قارشی گله‌جک اینقیلابا حاضیرلامیشدی. میرزه بالا بو دؤورده استالین‌ین یاخین آدامی اولان لاورنتی بریا ایله یاخینلیق ائتمیشدی.
میرزه بالا محمدزاده، م.رسولزادههنین تؤوصیه سی ایله اونون نشر ائتدیردیگی «آچیق سؤز» قزئتینه یازی‌لار یازماغا باشلامیش، سونرادان بو قزئتین آکتیو یازارلاریندان بیری اولموش، عئینی زاماندا هفته‌لیک «بصیرت» ژورنالی‌نین دا باش رداکتورو اولموشدور. بوتون بونلارلا یاناشی، میرزه بالا «قورتولوش» و «دوغرو سؤز» کیمی قزئت‌لرده ده مقاله‌لرله چیخیش ائتمیش، ۱۹۱۷-جی ایل فوریه بورژوا اینقیلابیندان سونرا باکیداکی آذربایجان گنجلری‌نین لیدری سویه‌سینه یوکسلمیشدی. « اتفاقِ متعلّمین » و «گنجلر صداسی» ژورنال‌لاری‌نین دا فعال یازارلاریندان بیری اولان میرزه بالا تزار روسیه‌سی‌نین شیعه-سوننی قارشی‌دورما یاراتما سیاستینه قارشی دؤورو مطبوعاتدا مقاله‌لرله چیخیش ائتمیش، بو حادیثه‌‌نین قارشیسینی آلماغا چالیشمیشدی.
آذربایجانداکی سیاسی حادیثه‌لره آکتیو قوشولان میرزه بالا بو دؤورده آرتیق آچیق فعالیته کئچمیش، موساوات پارتیاسی‌نین سیرالارینا داخیل اولموش، پارتیانین نوفوذلو، تانینمیش عوضولریندن بیرینه چئوریلمیشدی.
۱۹۱۸-جی ایلده «گونئی قافقاز موسلمان جمعیتی» طرفیندن محلی کومیته‌لرله علاقه یاراتماق اوچون آرخاداشی محمد صالح قولوزاده ایله بیرلیکده شاماخی‌یا گؤندریلن میرزه بالا ۱۹۱۸-جی ایلین اوّل‌لرینده یارانمیش زاقافقازیا سئیمی‌نین فعالیتی دؤورونده اؤز ایجتیماعی-سیاسی فعالیتینی تیفلیسسده داوام ائتدیرمیشدی.
۱۹۱۸-جی ایلین ۲۸ مئی‌ینده آذربایجان خالق جومهوریتی اعلان اولوندوقدان سونرا میرزه بالا همین ایلین ۲۳ ژوئیه‌سیندن نشره باشلایان «گنجلر یوردو» ژورنالی‌نین رداکتوررو اولموشدو.
«موساوات» پارتیاسی‌نین نزدینده یارانان «گنجلر جمعیتی»نین اورقانی اولان بو ژورنالین ۳۵ نؤمره‌سی چاپ ائدیلدیکدن سونرا باغلانمیشدی. بو دؤورده میرزه بالانین «ایکی اینقیلاب آراسیندا» آدلی کیتابچاسی تیفلیسسده چاپ اولونموشدو.
۱۹۱۸-جی ایل دسامبرین ۷-ده باکیدا طنطنه‌لی شکیلده آچیلان آذربایجان پارلمانیندا استنوقرافچی ایشله‌ین میرزه بالا محمدزاده موستقیل آذربایجان حؤکومتی قورولدوقدان سونرا حؤکومتین اورقانی اولان «آذربایجان» قزئتی‌نین موخبیری و سونرا رداکتوررو اولموشدو.
۱۹۱۹-جو ایلین سپتامبر آیی‌نین ۱۶-دا آذربایجان دؤولت تئاتریندا میرزه بالانین «باکی اوغروندا موباریزه» پیئسی‌نین ایلک تاماشاسی اولموش، همین ایلین اوکتوبروندا او، موساوات پارتیاسی‌نین باکی کومیته‌سی‌نین عوضوو سئچیلمیشدی.
باکی‌نین زیره کندینده آنادان اولوب حیاتینین ۲۶ ایلینی (۱۸۹۸-۱۹۲۴) قوزئی آذربایجاندا، ۳ ایلینی (۱۹۲۴-۱۹۲۷) گونئی آذربایجاندا، فاصیله‌لرله ۳۱ ایلینی (۱۹۲۷-۱۹۳۲ و ۱۹۳۹-۱۹۵۵) تورکیه ده، ۷ ایلینی (۱۹۳۲-۱۹۳۹) لهستاندا و ۴ ایلینی (۱۹۵۵-۱۹۵۹) آلماندا کئچیرن میرزه بالا محمدزاده‌نین بو دؤورلرده موختلیف دایره‌لرله علاقه‌سینی نظره آلاراق اونون ایجتیماعی-سیاسی، ایدئولوژی و علمی یارادیجی‌لیغینی و فعالیتینی آلتی دؤوره بؤلمک اولار.
بیرینجی دؤور ۱۹۱۲-۱۹۲۰، ایکینجی دؤور ۱۹۲۱-۱۹۲۷، اوچونجو دؤور ۱۹۲۷-۱۹۳۲، دؤردونجو دؤور ۱۹۳۲-۱۹۳۹، بئشینجی دؤور ۱۹۳۹-۱۹۵۵، آلتینجی دؤور ایسه ۱۹۵۵-۱۹۵۹-جو ایل‌لری احاطه ائدیر.
۲۰٫ عصرین اوّل‌لرینده آذربایجاندا باشلایان یئنیلشمه و میلّیتچی‌لیک حرکاتی‌نین جانلی شاهیدی و حادیثه‌لرین ایشتیراکچیسی اولان میرزه بالا محمدزاده هله «روشدیه»ده اوخودوغو دؤورده اوشاقلیق یولداشی جعفر جبارلی ایله بیرلیکده میلّیتچی موعلیم اولان ماحمودبیلی حبیب بیگین تاثیری ایله دؤورون میلّیتچی جبهه‌سینده یئر آلمیش، درسدن سونرا جعفر جبارلی ایله بیرلیکده تئز-تئز میلّیتچی درنکلرین توپلانتی‌لاریندا ایشتیراک ائتمیشدی.
ایلک سیاسی فعالیته باکی پولیتکنیک تکنیکوموندا اوخویارکن گیزلی «محمدیه تشکیلاتی»ندا باشلایان میرزه بالا اؤز دوستو جعفر جبارلی ایله بیرگه او دؤورده کی «اتفاق متعلّمین» و «قافقاز طلبه‌لرین مرکزی کومیته‌سی» آدلی گنجلیک تشکیلات‌لاری‌نین لیدرلریندن اولموشلار. «اتفاق متعلمین» عئینی آدلی هفته‌لیک قزئتینده میرزه بالا میلّی و سیاسی یازی‌لارلا چیخیش ائتمیش، روسجا و تورکجه چاپ اولونان قافقاز طلبه‌لری‌نین مرکزی کومیته‌سی‌نین اورقانی اولان «گنجلر صداسی» قزئتی‌نین باش یازاری اولموشدور.
تزار روسیه‌سینده باش وئرن سیاسی حادیثه‌لر آذربایجاندا دا تزار روسیه‌سی‌نین ایستیبدادینا قارشی اولان بوتون سیاسی قووّه‌‌لری حرکته گتیرمیشدی. میرزه بالا محمدزاده‌نین ده ایچینده بولوندوغو بو دؤنمده سیاسی آکتیولیک آرتمیش بیر سیرا سیاسی و ایجتیماعی تشکیلات‌لار، خئیریه جمعیت‌لری ایله یاناشی، یئنی-یئنی میلّی مطبوعات اورقان‌لاری یارادیلمیش، میلّی ضیالی‌لار آراسیندا بیر همرأی‌لیک یارانمیش، بو ایکی موهوم آپاریجی زومره‌نین یاخین علاقه‌سیندن ده میلّیتچی‌لیک ایدئیاسی دوغولموش و بونونلا دا قیسا بیر مودت عرضینده سیاسی حرکاتا چئوریلمیشدی. آذربایجان میلّی ضیالی‌لاری گئتدیکجه روسیه یؤنوملو جریان‌لارین تاثیریندن اوزاقلاشاراق اوزونو تورکیه و غرب جریان‌لارینا چئویرمیش و بونونلا دا آذربایجاندا سیاسی یؤنون دَییشمه‌سینه نایل اولموشدولار. غرب‌یؤنلو یئنیلشمه و میلّیتچی‌لیک حرکاتی‌نین اؤن پلانا چیخماسی گنج میرزه بالانین دا فیکیرلری‌نین گئنیشلنمه‌سینه سبب اولموشدو کی، بو ایشده محمدمین رسولزادههنین و اونون رداکتوررلوغو ایله ۲ آقوست ۱۹۱۵-جی ایلدن باکیدا نشر اولونماغا باشلایان «آچیق سؤز» قزئتی‌نین بؤیوک رولو اولموشدور.
” تورکلشمک، ایسلام‌لاشماق، موعاصیرلشمک ” شوعاری ایله نشر اولونان «آچیق سؤز» قزئتی‌نین «آچیق سوتون‌لار»ینا محمدامین رسولزادههنین تؤوصیه سی ایله مقاله‌لر یازان میرزه بالا محمدزاده ایلک یازی‌لارینی داها چوخ میلّی ایدئال، میلّی مدنیت، میلّی تاریخ، میلّی ادبیات مؤوضولارینا حصر ائتمیشدی. آذربایجانین بولشویک‌‌لر طرفیندن ایشغالیندان سونرا محمدامین رسولزادههنین تکلیفی ایله غئیری-قانونی فعالیت گؤسترن «موساوات» پارتیاسینا باشچی‌لیق ائدن گنج میرزه بالا ایستیلاچی‌لارا قارشی موباریزه آپارماق اوچون یارادیلان گیزلی میلّی موقاویمت حرکاتی‌نین دا صدری سئچیلمیش، «ایستیقلال» آدلی قزئتین باش رداکتوررو اولموش، ۱۹۲۷-جی ایلده رسولزادههنین دعوتی ایله گونئی آذربایجاندان ایستانبولا گله‌رک بورادا رسول‌زاده‌ه ایله بیرلیکده میلّی آذربایجان موهاجیر مطبوعاتینی و میلّی آذربایجان مرکزینی یاراتمیشدی. داها سونرا رسولزادههنین دعوتی ایله ۱۹۳۲-جی ایلده لهستانین پایتاختی ورشوا گلمیش، اونونلا بیرگه «یئنی قافقاسیا» درگیسی نشر ائتدیرمیشدی.
آذربایجان سیاسی تاریخینده محمدامین رسول‌زاده‌ه ایله میرزه بالا محمدزاده کیمی بیر-بیرینه بو قدر دریندن باغلانان و بیر-بیرینی تاماملایان دیگر شخصیت‌لره دئمک اولار کی، ایندییهدک راست گلینمه‌میشدیر. م.رسولزادههنین فیکیر و دوشونجه‌لرینی میرزه بالا قدر دریندن منیمسه‌ین، اونو گئنیشلندیرن و یایان باشقا بیر شخصیته تصادوف ائدیلمیر. هئچ تصادوفو دئییلدیر کی، م.رسولزادهنین وفاتیندان سونرا محض میرزه بالا محمدزاده آذربایجان میلّی ایستیقلال حرکاتی‌نین و موساوات پارتیاسی‌نین رهبری سئچیلمیشدی.
دونیا تاریخینه یئنی بیر ایستیقامت وئرن ۱۹۱۷-جی ایل روسیه اینقیلاب‌لاری ۳۰۰ ایل‌لیک رومانوف‌لار سولاله‌سی‌نین حاکیمیتینه سون قویماسینا، روسیه‌ده اؤنجه مووقّتی حؤکومت، سونرا ایسه بولشویک حؤکومتی یارانماسینا باخمایاراق، مرکزده اولدوغو کیمی، اوجقارلاردا دا بیر حاکیمیت بوشلوغو یارانمیش، و بو بوشلوقدان ایستیفاده ائده‌رک آذربایجان میلّی قووّه لرینی و گنجلیگینی اؤز اطرافیندا بیرلشدیرن موساوات پارتیاسی آچیق فعالیته باشلامیش، چوخ رادیکال بیر مؤوقع توتاراق روسیه‌ده‌کی موسلمان خالق‌لار اوچون دموکراتیک جومهوریت طلبی ایله چیخیش ائتمگه باشلامیشدی. بو تاریخی حادیثه‌لر آذربایجان گنجلیگینی ده حرکته گتیرمیش، گنجلر میلّی تشکیلات‌لارا عوضو اولماغا باشلامیش، مملکت دعواسیندا جان-باشلا موباریزه یه قوشولموشلار. میرزه بالا محمدزاده ده محض بو دؤورده موساوات پارتیاسینا داخیل اولموش، پارتیا داخیلینده آکتیو فعالیتی ایله پارتیانین ساییلان شخصیت‌لریندن بیرینه چئوریلمیشدی.
گنجلردن عیبارت دسته‌لرله باکی اطرافی کند و قصبه‌لره ، نفت معدن‌لرینه گئدن میرزه بالا، صادق قولوزاده، پیری مرسل‌زاده و رضا ذکی کیمی یولداش‌لاری ایله برابر روسیه یؤنوملو تشکیلات‌لارا، خوصوصیله بولشویک و منشویک‌لره قارشی تبلیغات آپارمیش، نتیجه‌ده موسلمان فهله‌لری ده موساوات پارتیاسینا عوضو اولموش، پارتیانین ایشینده فعال ایشتیراک ائتمگه باشلامیش، میلّی موباریزه یه قوشولموشدولار.
میرزه بالا ۱۹۱۸-جی ایلده پارتیانین گنجلر جمعیتی‌نین اورقانی اولان «گنجلر یوردو» درگیسی‌نین یؤنتیم باشقانی اولموشدو. او، «آچیق سؤز» قزئتی‌نین ۴ ژانویه ۱۹۱۸-جی ایل تاریخلی ساییندا چاپ ائتدیردیگی «آذربایجان چاغیرییور» آدلی یازیسیندا آذربایجان تورک گنجلیگینی وطنین ایستیقلالی اوغروندا موباریزه یه سسله‌یه‌رک گؤستریردی کی:
« ائی گنج تورکلر! بو گون کعبه‌یی-موقدسینیز اولان وطنینیزی آزاد ائدینیز! بو گؤزل آنانیز آذربایجان زینجیرلرله ساریلمیش اویویور، اونو قورتارینیز! اگر میلّی ادبیات ایستییورسانیز یئنه اونو قورتارمالی‌سینیز. اگر میلّی مکتب‌لر ایستییورسانیز یئنه اونو قورتارمالی‌سینیز. سیزلری بیر اینسان اولاراق وطن یاشادیر. سیزین دیلینیز، سیزین عیرض و ناموسونوز یئنه وطن ایچینده سالامات اولا بیلر. »
(باخ: میرزه بالا محمدزاده، «آذربایجان چاغیرییور»، «آچیق سؤز» قزئتی، ۰۴٫۰۱٫۱۹۱۸، ص.۲۲-۲۳)
عوموم‌روسیه موسسیس‌لر مجلیسینی داغیدان، زاقافقازیا مووقّتی حؤکومتینی تانیمایان مرکزده کی بولشویک‌‌لرین مرکزی ایجراییه کومیته‌سی لنین و استالین‌ین ایمضالادیقلاری ۱۳ نؤمره‌لی بیر دِکرِتله استپان شاومیانا، کوزنتسوفا و دیگر بولشویک‌‌لره قافقازدا «سووئت‌لشمه عملیاتینی» حیاتا کئچیرمک تاپشیریلمیشدی.استپان شاومیانا تورکیه‌ده روس اوردوسونون ایشغالی آلتیندا اولان اراضی‌لرده ارمنیستان دؤولتی یاراتماق صلاحیتی ده وئرمیشدیلر. زاقافقازیا کومیسارلیغی‌نین طلبی ایله تیفلیسدن چیخاریلاراق یولداش‌لاری ایله بیرلیکده باکی‌یا گلن شاومیان بورادا اؤنجه روس حربیچی‌لری‌نین و داشناک پارتیاسی‌نین کؤمگی ایله ارمنی‌‌‌لرین تورکلره اولان دوشمنچی‌لیگیندن باجاریقلا ایستیفاده ائتمیش، باکی سووئتینی و بلدیه مجلیسینی دَییشدیرمیش، بورادا بولشویک‌‌لرین چوخلوغونو تأمین ائتمیش، باکی شهر ایداره‌چی‌لیگینده چالیشان آذربایجان تورکلرینی توتدوقلاری وظیفه‌لردن اوزاقلاشدیرمیش و بئله‌لیکله ده باکیدا اؤزونون رهبرلیگی آلتیندا بیر سووئت حؤکومتی قورموشدو.
ارمنی‌‌لرله روس بولشویک‌لرینی موسلمان‌لارا قارشی هوجوما تشویق ائدن شاومیانین باشچی‌لیغی ایله ۱۹۱۸-جی ایل مارسین ۳۰-دان آوریلین ۱-نه قدر باکیدا مینلرله گوناهسیز موسلمان اؤلدورولموش، اونلارین ائولری یاندیریلمیش، ماغازالاری تالان ائدیلمیش، آذربایجان معمارلیغی‌نین نادیر اینجی‌لریندن اولان «ایسلامیه» بیناسی ارمنیلر طرفیندن یاندیریلمیشدی. موسلمان‌لارا قارشی تجاووز بونونلا بیتمه‌میش، ارمنی-روس بیرلشمه‌لری آذربایجانین شاماخی، سالیان کوردمیر، لنکران، قوبا و دیگر بؤلگه‌لرینه هوجوم‌لار ائده رک قیرغین‌لار، یانغین‌لار، تالان‌لار تؤرتمیش، تاریخده آنالوقو اولمایان جینایت‌لر، سوی‌قیریم‌لار حیاتا کئچیرمیشدیلر.
آذربایجاندا باش وئرن بو سیاسی حادیثه‌لر دؤورونده میرزه بالا محمدزاده عوضوو اولدوغو موساوات پارتیاسی‌نین تاپشیریغی ایله زاقافقازیا سئیمی‌نین فعالیتینده ایشتیراک ائتمک اوچون سئیمین مرکزی اولاراق سئچیلن تیفلیس شهرینده اولموش، ایجتیماعی-سیاسی فعالیتینی بورادا داوام ائتدیرمیشدی. میرزه بالا گورجوستاندا قافقاز فدراسیونونون قورولماسی مقصدی ایله یارادیلان تبلیغاتچی‌لار قروپونون عوضوو کیمی فعالیت گؤستره‌رک قافقاز فدراتیو جومهوریتی‌نین یارادیلماسینا چالیشمیش، قافقازدا بیرلیگین، برابرلیگین قورونوب ساخلانماسی مقصدیله یارادیلان قافقاز طلبه‌لری‌نین مرکزی کومیته‌سی‌نین روسجا-تورکجه یایینلادیغی آیلیق گنجلر صداسی درگیسی‌نین اؤنملی یازارلاریندان بیری اولموشدو.
میرزه بالا تیفلیسسده اولدوغو قیسا مودت عرضینده سیاسی فعالیتله یاناشی، اورادا نشر ائدیلن قزئت و ژورنال‌لاردا واخت‌آشیری قافقاز خالق‌لاری‌نین تاریخی، مدنیتی، ادبیاتی و عادت –عنعنه‌لری ایله باغلی مقاله‌لر یازمیش، قافقاز خالق‌لاری آراسیندا بیرلیک و برابرلیک یاراتماغا چالیشمیشدی. او، تیفلیسسده اولدوغو دؤورده «ایکی اینقیلاب آراسیندا» و «باکی اوغروندا موباریزه» آدلی اثرلر یازمیشدی. مؤلیف «ایکی اینقیلاب آراسیندا» آدلی اثرینده ۱۹۰۵-۱۹۱۷-جی ایل‌لر آراسیندا قافقازدا و آذربایجاندا باش وئرن سیاسی و ایجتیماعی حادیثه‌لری، او دؤورده کی معاریف، مطبوعات، ادبیات، تئاتر و دینی مسله‌لرله یاناشی، قادین حاقلاریندان، خوصوصیله ده آذربایجان تورکلری‌نین میلت اولاراق وار اولماسینی داوام ائتدیرمک اوچون واحید ایدئولوژی اطرافیندا بیرلشمه‌سینی ان عومده وظیفه کیمی اورتایا قویموشدو.
میرزه بالا ۱۹۱۸-جی ایلده تیفلیسده یازدیغی «باکی اوغروندا موباریزه» آدلی اثرینده آذربایجانین او گونلرده کی وضعیتینه قیسا نظر سالمیش، لنین طرفیندن عوموم قافقاز کومیسارلیغینا تعیین ائدیلن ارمنی استپان شاومیانین باشچی‌لیغی ایله ۱۹۱۸-جی ایل ۳۱ مارس باکی قیرغینیندان، بو قتل‌عامدا ۱۷ مین مظلوم، سیلاح‌سیز، مودافیعه‌سیز موسلمان – تورک اهالی‌نین ارمنیلر طرفیندن وحشیجه‌سینه قتل‌عاما معروض قالدیغیندان، باکی‌نین ارمنی-داشناک و بولشویک‌لردن تمیزلنمه‌سینده ایشتیراک ائدن تورک عسگرلری‌نین قهرمان‌لیغیندان بحث ائتمیشدیر. اثر خالق طرفیندن بینیلدیگیندن ۱۵ سپتامبر ۱۹۱۹-جو ایلده آذربایجان دؤولت تئاتریندا ایلک و سون دفعه صحنه‌یه قویولموشدو. تأسوف‌لر اولسون کی، میرزه بالانین بو پیئسی ایندییهدک الده ائدیلمه‌میشدیر. اثرین یالنیز تاماشاسی‌نین پروقرامی آذربایجان دؤولت تئاتر موزه‌سی‌نین فوندوندا ساخلانیلیر. بو پروقرامدا اثرین ۲۱ پرسوناژی‌نین و رول‌لاری ایفا ائدن آکتیورلارین آدلاری گؤستریلمیشدیر.
۱۹۲۰-جی ایلین ۲۷ آوریلینده آذربایجانین ایکینجی دفعه روسلار طرفیندن ایشغال اولوندوقدان سونرا غئیری-لئقال فعالیت گؤسترن «موساوات» پارتیاسینا باشچی‌لیق ائدن میرزه بالا محمدزاده ایستیلاچی‌لارا قارشی موباریزه آپارماق اوچون یارادیلان گیزلی میلّی موقاویمت حرکاتی‌نین دا صدری سئچیلمیشدی. میلّی موقاویمت کومیته‌سی‌نین عوضولری گیزلی مطبعه یاراداراق «ایستیقلال» آدلی قزئت نشر ائتمگه باشلامیشدیلار. بو دؤورده میرزه بالا محمدزاده آذربایجان عالی خالق تصروفاتی شوراسیندا ترجومه‌چی و اورتا مکتبده موعلیم ایشله‌میش، «یئنی ییلدیز» ژورنالیندا آذربایجان تاریخینه دایر سیلسیله مقاله‌لر و ۱۹۲۲-جی ایلده باکیدا «آذربایجان تورک مطبوعاتی» آدلی اثرینی چاپ ائتدیرمیشدی.
۱۹۲۳-جو ایلین ژوئیه آییندا یئرلی سووئت اورقان‌لاری طرفیندن گیزلی چاپ اولونان «ایستیقلال» قزئتی مطبعه‌سی‌نین یئری موعین‌لشدیریلمیش، موقاویمت کومیته‌سی‌نین و قزئتین نشر اولوندوغو مطبعه‌نین بوتون ایشچی‌لری حبس ائدیلمیش لاکین میرزه بالا محمدزاده ایمکان تاپاراق گیزلنمیش، ۱۹۲۴-جو ایلین مئی آییندا گونئی آذربایجانین انزلی شهرینه موهاجیرت ائتمیش، لاکین چِکا آگنت‌لری طرفیندن تعقیب ائیلدیگیندن او، اوّلجه تهرانا، اورادان دا تبریزه گئتمیش، بیر مودت تبریزده یاشادیقدان سونرا تکنیکوم مأذونو اولدوغو اوچون گونئی آذربایجانین سولدوز شهری اطرافیندا شوسه یولو چکیلیشینده موهندیس-تکنیک وظیفه‌سینده چالیشمیش، شخصی ائولرده موعلیم‌لیک ائتمکله یاناشی، م.رسول زاده‌نین رداکتوررلوغو ایله ایستانبولدا نشر اولونان «یئنی قافقاسیا» ژورنالینا مقاله‌لر گؤندرمیشدی.
اوچ ایل گونئی آذربایجاندا یاشادیقدان سونرا ۱۹۲۷-جی ایلده ایستانبولا گلن میرزه بالا بورادا «آذربایجان میثاقی-میلّیسی: ۲۸ ماییس ایستیقلال بیاننامه‌سی‌نین تحلیلی» و «ارمنیلر و ایران» آدلی کیتاب‌لارینی نشر ائتدیرمیش، م.رسولزادهنین رداکتوررلوغو ایله نشر اولونان «یئنی قافقاسیا»، «آذری تورک»، «اودلو یورد» ژورنال‌لاری ایله یاخیندان امکداشلیق ائتمیش، ۱۹۳۰-جو ایلین اوّل‌لرینده ایستانبول بیلیم‌یوردونون حوقوق فاکولته‌سینی بیتیرمیش، ۱۹۳۲-جی ایلده سووئت ایتتیفاقی‌نین طلبی ایله ایستانبولو ترک ائتمک مجبوریتینده قالاراق لهستانین پایتاختی ورشوا گلمیشدی.
۱۹۳۲-۱۹۳۹-جو ایللرده لهستاندان یاشایان میرزه بالا، م.رسولزادهنین رداکتوررلوغو ایله برلینده نشر اولونان «ایستیقلال» قزئتینده (۱۹۳۲-۱۹۳۴) و «قورتولوش» ژورنالیندا (۱۹۳۴-۱۹۳۸) آذربایجانین ایستیقلال پروبلمینه حصر اولونموش خئیلی مقاله‌سی چاپ اولونموشدو. بو دؤورده اونون همچنین برلینده «قورتولوش» ژورنالی‌نین مطبعه‌سینده «میلّی آذربایجان حرکاتی» آدلی سامباللی کیتابی نشر ائدیلمیشدی. اونون «موساوات» پارتیاسی‌نین نشر ائتدیگی بولتن‌لرده ده روس موستملکه اوصول-ایداره سینی ایفشا ائدن خئیلی میقداردا مقاله لری چاپ اولونموشدو.
میرزه بالا محمدزاده ۱۹۳۶-جی ایلده ورشودا کئچیریلمیش «میلّی آذربایجان موساوات خالق فیرقه‌سی»نین اوچ قورولتاییندا یاخیندان ایشتیراک ائتمیش، ۱۹۳۹-جو ایلده لهستانین آلمان ایله سووئت ایتتیفاقی آراسیندا گیزلی بؤلوندوگو زامان او ایستانبولا دؤنه‌رک «میلّیت» و «جومهوریت» قزئت‌لرینده روسیه‌ده اسیر اولان تورکلر حاقیندا مقاله‌لر یازمیشدی.
۱۹۴۹-جو ایلده میرزه بالا محمدزاده‌نین یاخیندان ایشتیراکی ایله آنکارادا «آذربایجان کولتور درنگی»نین اساسی قویولموش، ۱۹۵۱-جی ایلده اونون «آذربایجان تاریخینده تورک آلبانیا» آدلی اثری بو درنک طرفیندن چاپ اولونموشدو. او، همچنین آنکارادا آذربایجان کولتور درنگی طرفیندن بوراخیلان «آذربایجان» ژورنالیندا آذربایجان تاریخی ایله باغلی خئیلی مقاله چاپ ائتدیرمیشدی.
میرزه بالا محمدزاده ۱۹۵۴-جو ایلدن اعتیباراً مونیخ‌ده یئرلشن س‌س‌ری-نی اؤیرنمه اینستیتوتوندا چالیشمیش، بو اینستیتوتدا ایکی ایل علمی شورانین صدری، ایکی ایل ده صدر موعاوینی وظیفه‌سینی ایجرا ائتمیش، اینستیتوتدا آذربایجان تورکجه‌سینده نشر اولونان سیاسی ژورنالین باش رداکتوررو اولموشدو.
اؤز یازی‌لاریندا میرزه بالا محمدزاده، «م.ب.محمدزاده، نوح‌اوغلو، آ.کوت، م.ب.داشدمیر، علی کوتلوک، آذری، سنان و کمال» ایمضالاریندان ایستیفاده ائدن میرزه بالا محمدزاده ۶ مارس ۱۹۵۵-جی ایلده آذربایجان میلّی ایستیقلال حرکاتی‌نین لیدری، آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین معماری، «موساوات» پارتیاسی‌نین رهبری، خالقیمیزین بؤیوک اوغلو م.رسولزادههنین وفاتیندان سونرا آذربایجان میلّی آزادلیق حرکاتی‌نین و «موساوات» پارتیاسی‌نین رهبری سئچیلمیشدی.
میرزه بالا هله لهستاندا اولدوغو دؤورده ورشودا قارا دنیزلی بیر تورک عاییله‌سی‌نین قیزی اولان باهیره خانیملا نیشانلانمیش، ایکینجی دونیا موحاریبه‌سی‌نین باشلادیغی ایللرده تورکیه یه دؤنه‌رک اونونلا ائولنمیش، لاکین بو ائولی‌لیکدن اؤولادلاری اولمامیشدی.
بوتون معنالی حیاتینی خالقی‌نین میلّی ایستیقلالی یولوندا فدا ائدن، آذربایجان آزادلیق موباریزه‌سی‌نین بؤیوک و اونودولماز قهرمان‌لاریندان اولان میرزه بالا محمدزاده ۸ مارس ۱۹۵۹-جو ایلده ایستانبولدا اورک خسته‌لیگیندن وفات ائتمیش و ایستانبولون «قاراجا احمد» قبریستان‌لغیندا دفن اولونموشدو.
روحو شاد اولسون.
آیدین مدد‌اوغلو قاسملی / فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو، دوچنت
کؤچورن: عباس ائلچین
