نگاهی به انگاره های حاشیه رود ارس

گادتب: علیرغم گذشت نزدیک به دو هفته از تجمع نیروهای نظامی جمهوری اسلامی ایران در حاشیه مرز جمهوری آذربایجان، رزمایشی در جریان نمی باشد، این امر حاکی از آن است که ایران در کنار رزمایش در حاشیه ارس نیم نگاهی به حفظ نیروهای نظامی خود در حاشیه ارس تا مدت نامعلوم دارد. برای تداوم چنین امری بدون شک ایران نیاز به گفتمان سازی دارد تا تداوم حضور خود در مرزهای جمهوری آذربایجان را مشروعیت بخشد. با توجه به تحولات اخیر می توان دریافت که نوع تنش نیز متحول شده است. به تحلیل چند نکته در این باره خواهیم پرداخت.

الف: مبحث حضور اسرائیل

جمهوری اسلامی ایران ادعا می کند که اسرائیل در کنار همراهی تسلیحاتی با جمهوری آذربایجان، حضور نظامی نیز در این کشور دارد و بنابر ادعای ایران، اسرائیل از خاک جمهوری آذربایجان برای ضربه زدن به اهدافی در جمهوری اسلامی ایران بهره برده است، این امر اگرچه که به شدت از سوی مقامات جمهوری آذربایجان رد شده است اما به عنوان یک انگاره و گزاره، توانسته است بخشی از گماشتگان آذربایجانی وابسته به ایران را به خود جذب کند، بخشی از نمایندگان شهرهای آذربایجانی نشین ایران با متوسل شدن به این گزاره، جمهوری آذربایجان را مورد تهاجم لفظی قرار داده اند. با توجه به حجم بسیار بالای خرید تسلیحات پیشرفته و منحصر به فرد از اسرائیل از سوی جمهوری آذربایجان می توان دریافت که نوع همکاری بین دو کشور در سطح بالایی قرار دارد و از انجایی که تسلیحات نوین به صورت مجموعه و نه منفرد مورد مطالعه قرار می‌گیرد می توان به بخشی از ادعای ایران صحه گذاشت چراکه همانگونه که در بالا ذکر شد تسلیحات نوین به صورت مجموعه عمل می کنند و در این مجموعه ها ساختار های راداری و تجهیزات پیشرفته یکی از ملزومات است. اما در باب حضور نظامی اسرائیل در جمهوری آذربایجان تا کنون شواهد ملموس خاصی دیده و حتی ذکر نشده است.

ب: بحث تجارت با اروپا و کریدور شمال جنوب

انگاره و گذاره دوم جمهوری اسلامی ایران درباره گسترش تنش با جمهوری آذربایجان بر این اساس واقع بوده است که جمهوری آذربایجان و ترکیه در پی حمله به جنوب ارمنستان بوده و با اشغال نظامی جنوب ارمنستان در حد فاصله مرز بین ایران و این کشور، جمهوری آذربایجان در پی قطعه مرز مشترک ایران و ارمنستان میباشد، به گونه‌ای که ایران نتواند طرح اقتصادی خود موسوم به کریدور شمال جنوب را عملی سازد. اما با نگاهی واقع بینانه می توان گفت که چنین چیزی عملا ممکن نیست؛ ارمنستان یک کشور مستقل دارای حاکمیت شناخته شده از سوی جوامع بین المللی می باشد و حمله و اشغال سرزمینی علیه چنین کشوری آن هم کشوری مسیحی نشین در میان ملل مسلمان، چندان آسان و بی هزینه نخواهد بود. به واقع ترکیه و جمهوری آذربایجان بنابر مفاد مندرج در اتش‌بس نوامبر ۲۰۲۰، از جمهوری ارمنستان می خواهند که در قبال بازشدن کریدور لاچین، به آذربایجان و ترکیه اجازه دهد که از کریدور زنگه زور استفاده کنند و بنابر مفاد آتش بس تامین امنیت این کریدور بر عهده نیروهای نظامی روسیه می باشد. داده‌های فوق نشان از آن دارد که حمله و اشغال سرزمینی جنوب ارمنستان عملاً ممکن نمی باشد. همچنین ایران بر این باور است که با محدود شدن مرز ارمنستان، تجارت ایران با اروپا به چالش کشیده خواهد شد و این در حالی است که تنها کشور منطقه که به اروپا و دریای سیاه راه دارد ترکیه است و نه ارمنستان، و مرزهای ترکیه نیز طی سده های اخیر برای تجارت ایران همواره باز بوده است.

ج: اتحاد نوین در شمال غرب

اما اصلی ترین گزاره که به دلیل مسائل امنیتی در سایه دو گزاره دیگر قرار می گیرد بحث حضور ترکیه در قفقاز و ماکزیمم شدگی روابط میان این کشور با جمهوری آذربایجان تحت عنوان بازسازی‌های هویتی می باشد. به لحاظ هویتی، گروه های اتنیکی و حتی در سطحی بالاتر حکومتها، معمولاً از دو مولفه دین و زبان تشکیل یافته اند، با توجه به بافت تکنیکی جمهوری آذربایجان اکثریت مردم این کشور را شیعیان تشکیل می دهند اما به لحاظ زبانی با ترکیه مشترک هستند. سیر تحولات به گونه‌ای رقم خورده است که ترکیه با تاکید بر همگونی زبانی با جمهوری آذربایجان توانسته است روابط خود با این کشور را حداکثری کرده و سهم و تاثیر گذاری ایران در تحولات قفقاز را به حداقل برساند. ناگفته پیداست که با توجه به بافت جمعیتی شمال غرب ایران و امتداد مرزهای این کشور با جمهوری آذربایجان و ترکیه، این اتحاد و سیر تحولی به عنوان یک نگرانی و چالش جدی برای ایران محسوب می شود.

مطالعات اوراسیا – خاورمیانه