ادتاج اتحادیه دمکراتیک ترک آذربایجان جنوبی
گادتب: ۳۰ اذر ماه روزهای پایانی پاییز سال ۱۲۹۰ شمسی پس از دوران استبداد صغیر و فتح تهران به دست مشروطه خواهان تبریز محاصره و بدست روسها اشغال شد.
در پی استخدام مستشار امریکایی، مورگان شوستر ، توسط دولت مرکزی برای اصلاح امور مالی ، حکومت تزاری روس و حکومت پادشاهی انگلیس، مراتب ناخرسندی خود را از این استخدام ابراز و خواستار عزل مستشار آمریکایی از سمت خود و اخراج او از ممالک تحت محروسه ی قاجار شدند.
دولت تزاری روسیه حتی اولتیماتومی مبنی بر تهدید دولت به اقدام نظامی نمود و سرانجام نیز در ۲۸ آذرماه سال ۱۲۹۰ خورشیدی و با وجود تبعیت دولت از اولتیماتوم روس ، قوای روسیه توانستند پس از چندین روز اردو کشی و محاصره تبریز ، این شهر را به اشغال خود در آورند.
روسها در حین تهاجم و در دوران اشغال ، دست به اعدام آزادی خواهان و کشتار مردم عادی تبریز زدند.
آمار دقیق کشته شدگان مردم تبریز به طور دقیق معلوم نیست ؛ با این حال گزارش های مختلف تعداد کشته شدگان تبریزی را حدود ۱۲۰۰ نفر تخمین زده‌اند.
در سال ۱۳۲۹ قمری در حالی که کمتر از چهار سال از پیروزی انقلاب مشروطه گذشته بود ؛ شرایط بحرانی و هرج و مرج بر ارکان کشور حاکم بود.
نایب السلطنه در خارج از کشور ، کابینه ی دولت متزلزل و رقابت حزب اعتدالی با حزب دموکرات به اوج خود رسیده بود.
از طرف دیگر رقابت های آشکار و پنهان دولت‌های روس و انگلیس در کشور ، سبب فلج شدن بسیاری از امور داخلی شده بود.
محمد علی شاه که در تبعید به سر می برد به کمک های مالی و تدارکاتی دولت روس ، در پشت مرزهای شمالی ایران در پی تجمیع نیرو از قبائل تورکمن و آزربایجانی بود.
در این بین روسها ، استخدام مورگان شوستر در خدمت وزارت مالیه را بهانه قرار داده و اولتیماتومی با سه درخواست از جمله اخراج شوستر از کشور به حکومت قاجار ارائه دادند.
در ابتدا مجلس از پذیرش اولتیماتوم روسها سر باز زد.
سپس و در پی تهدید روسها ، دولت برای جلوگیری از تجاوز روس ها ، مجلس را منحل کرد و شرایط اولتیماتوم را پذیرفت ، با این حال روسها لشکرکشی خود را به تبریز آغاز کردند.
نبردها :
تجاوز روس ها از روزهای ۳۰ و ۱ آذر ۱۲۹۰ (برابر با ۲۰ و ۲۱ دسامبر ۱۹۱۱) با اردوکشی قزاق‌های روس به سه شهر تبریز ، رشت و انزلی شروع شد.
با این حال اقدامات روسها در تبریز از دو شهر دیگر شدیدتر بود.
در تبریز در روز اول تجاوز روس ، مردم تبریز به دفاع از شهر پرداختند و در مقابل متجاوزین جنگیدند.
با این حال قوای نظامی روس توانستند به علت نبود تجربه ی نظامی و نبود رهبری واحد تبریزیان ، تلفات زیادی بر ساکنان شهر وارد آورند.
در روز بعد ، جنگ از سر گرفته شد ولی در غروب آن روز دو طرف با آتش بس موافقت کردند ؛ تا این زمان با وجود تلفات زیاد هنوز مدافعان تبریز موقعیت دفاعی خود و شهر را حفظ کرده بودند.
در این زمان روس ها ارتباط خطوط تلگراف تبریز با سایر نقاط را قطع کردند.
با نبود ارتباط مبارزین تبریزی هنگام قبول آتش بس از نقشه های روسها برای تجدید قوا با استفاده از فضای آتش بس بی خبر ماندند.
کنسول انگلیس در تبریز (شیپلی) می‌نویسد : “در این موقع پنج هزار نیروی کمکی از جلفا عازم تبریز گردید و به فرمانروای کل قفقاز دستور داده شد : به فرماندهان نظامی اجازه دهد با نظر کنسول‌های روسیه ، اهالی را به شدیدترین وجه تنبیه کنند.”
در روز سوم نبرد ، با آمدن قوای تازه نفس روس ، مقاومت مدافعان تبریز در هم شکسته شد و تبریز به اشغال قوای روس در آمد.
پس از اشغال ، روسها به انتقام از مدافعان شهر و آزادی خواهان شهر دست زدند.
در این بین تعداد زیادی از مردم شهر نیز به دست روس ها و عمال آن‌ها کشته شدند.
کشتارها :
روس ها ، علاوه بر بمباران چند روزه ی تبریز ، پس از اشغال شهر ، دست به اعدام آزادی خواهان تبریز زدند.
اعدام های روس ها از اول ژانویه و با دستگیری و اعدام میرزاعلی ثقةالاسلام تبریزی و شیخ سلیم شدت گرفت.
آن ها پس از اشغال تبریز صمد شجاع‌الدوله ، از دشمنان سر سخت مشروطه‌خواهان را به عنوان والی تبریز منسوب کردند.
با شروع به کار والی جدید ، کشتار تبریزیان ابعاد گسترده تری یافت.
بسیاری از مردم تبریز بی نام و نشان ، توسط سالدات ها (سربازان) ی روسی کشته شدند.
تعداد کشته های مشخص شده بیش از ۱۲۰۰ نفر بود.
روس ها هم چنین دست به اعدام گسترده ی فداییان مشهور تبریز زدند.
آن‌ها در روز عاشورا چوبه های داری که به رنگ پرچم امپراتوری روسیه تزیین شده بود برپا نمودند و اعدام ها را آغاز کردند.
از جمله اعدامیان این روز روسها ، دو پسر علی مسیو بودند که کم تر از بیست سال سن داشتند.
این دو شخصا هیچ عملی مرتکب نشده بودند و چون برادر بزرگشان جزء فداییانی بود که در برابر روس ها مقاومت کرده و از دستگیری وی ناتوان شده بودند ، روسها خواستند حس انتقام خود را با به دار آویختن این دو برادر اقناع کنند.
سرانجام :
سقوط تبریز سرآغازی بر تضعیف آزادی‌خواهی و مشروطیت خواهی در کشور بود.
پس از سقوط تبریز به دست روسها ، با اصرار سفیر روس و تأیید سفیر انگلیس ، صمدخان از دشمنان سرسخت مشروطه در آزربایجان از طرف دولت به عنوان والی تبریز منصوب شد.
صمدخان به سرعت تمام آثار و افکار آزادی خواهی را در منطقه نابود کرد.
تقریبا تمام ۲۵ باب مدرسه ی ابتدایی و متوسطه که بیش از سه هزار محصل داشتند همه متروک و فعالیت آن ها متوقف شد.
مدرسه ی سعادت که سرآمد مدارس تبریز در آن زمان بود تخریب و با خاک یکسان شد.
صمدخان به تحریک روسها ، محترمین ، تجار و اصناف را جمع کرده و مجبور به امضاء نامه‌ای کرد که آن‌ها خواستار بازگشت محمدعلی شاه هستند.
روس ها تا اواسط جنگ جهانی اول تا زمان هجوم قوای عثمانی ، در تبریز باقی ماندند.
در جنگ جهانی اول ، تبریز به تکرار بین طرفین درگیر دست به دست شد.
تخریب ارک :
روس ها برج و باروهای ارک_تبریز را نیز به توپ بستند.
هم چنین زمانی که ارک به تصرف روسها درآمد ، در اثر بی توجهی آن ها ، هنگام انتقال گلوله ها ، توپ ارک دچار حریق شد و خساراتی بر آن وارد شد.
منابع :
براون ، ادوارد ، نامه هایی از تبریز ترجمه حسن جوادی ، چاپ دوم ۱۳۶۱ شرکت سهامی انتشار تهران
رضازاده ملک ، رحیم ، انقلاب مشروطه ی ایران (کتاب آبی) چاپ اول – ۱۳۷۷ ، انتشارات مازیار – معین
دولت آبادی ، یحیی ، حیات یحیی ، چاپ سوم انتشارات عطار ۱۳۶۱ تهران.
