ادتاج اتحادیه دمکراتیک ترک آذربایجان جنوبی
گادتب: شیخ محمد خیابانی متولد 1259 شمشی خامنه از توابع تبریز و از روحانیون آزادی خواه تبریز می باشد.
خیابانی از فعالان_سیاسی در دوره انقلاب مشروطه ایران هست او پس از چند سال کار و تحصیل مقدماتی در روسیه که محل اقامت پدرش بود و تجارتخانه ای در انجا داشت به تبریز بازگشت اما گرایش روحی او به فراگیری علم بیش از هر چیزی بود.
از این رو كسب و كار تجاری را رها كرد و در تبریز به تحصیل علوم دینی پرداخت و به سلك روحانیت و علمای دین درآمد. شیخ در مدرسه “طالبیه” تبریز ، ادبیات عرب ، منطق ، اصول ، فقه ، نجوم ، ریاضی ، تفسیر ، حكمت ، كلام ، حدیث ، تاریخ ، رجال و علوم طبیعی را از اساتید فن آموخت.
آزربایجان، انجمن ایالتی و ولایتی را که در حد مجلس ملی کارهای ارزنده را به انجام رساند مدیون تلاشهای شیخ محمد خیابانی است.
انجمن ، روزنامۀ انجمن را نیز چاپ و منتشر می ساخت.
یادآوری می شود در این زمان بیش از 15روزنامه در تبریز منتشر می شد که عبارتند از : آنادیلی ، عدالت ، مصباح ، ابلاغ ، اسلامیه ، امید ، آزاد ، دبستان ، اتحاد و شیخ محمد خیابانی در هفدهم اسفند 1295ش برابر با 14 جمادیالاول 1335ق حزب دموکرات تبریز را به وجود آورد.
خیابانی، سازمان سیاسی خود را دموکرات ملی آزربایجان را نهضت را نهضت آزادستان نامید.
با وجود اینکه قیام_محمد_خیابانی ، شورویها را به وسوسه انداخته بود ، ولی طولی نکشید که دریافتند رهبر نهضت نه تنها روی خوش به آنها نشان نمیدهد بلکه نسبت به پیاده شدن قوای شوروی در بندر_انزلی سخت معترض است.
شیخ محمد خیابانی در حالی دست به این اقدام زد که مردم به خاطر فروپاشی حکومت تزاری روس ، غرق شادی بودند و خروج نظامیان روسیه از تبریز را آرزو میکردند.
خیابانی در این هنگام دوستان آزادیخواه و مبارز خود را که اغلب دموکرات نامیده میشدند گرد آورد و کمیتهای تشکیل داد و درباره وضع پیش آمده ، به تصمیمگیری و سیاستگذاری پرداخت.
شیخ محمد خیابانی ، نمایندگان فرقه دموکرات و دیگر آزادیخواهان را از سراسر آزربایجان به تبریز دعوت کرد و تشکیلات فرقه دموکرات که از پنج سال قبل تعطیل شده بود ، دوباره تاسیس شد.
روز 17 فروردین 1299 قیام مسلحانه شیخ محمد خیابانی علیه دولت وثوق الدوله در تبریز آغاز شد.
هنگام اولتیماتوم روسیه تزاری برای بیرون راندن مستشاران خارجی و ادامه اقامت مستشاران روسی در ایران که با موافقت احمد شاه رو به رو شد و به تعطیلی مجلس دوم انجامید ، شیخ محمد خیابانی به مبارزه علیه حضور استعماری بیگانگان ادامه داد.
او طی نطق های پرشوری در مجلس ، نمایندگان را از تسلیم شدن در برابر روس ها برحذر داشت.
پس از تعطیلی مجلس دوم به تبریز بازگشت و مبارزات سیاسی خود را سازمان تازه ای بخشید.
مهمترین بخش این مبارزات ، قیام وی در برابر پیمان 1919 وثوق الدوله بود.
به موجب این قرارداد که در مرداد 1298 با دولت وثوق الدوله منعقد شد ، امتیاز راه آهن و راههای شوسه در سراسر کشور به انگلیس واگذار شد و ارتش و دستگاه مالیه ایران زیر نظر مستشاران سیاسی و اقتصادی بریتانیا قرار گرفت.
کابینه وثوق الدوله به دنبال تحمیل این قرارداد ننگین با موج مخالفت های عمومی و اعتصابات صنفی و کارگری در کشور سقوط کرد.
روحانیون مبارز از جمله شیخ محمد خیابانی و سید حسن مدرس در جریان مخالفت ها و اعتراضات عمومی مردم علیه پیمان 1919 ، به وثوق الدوله که عاقد این پیمان بود ، به شدت اعتراض کردند.
این افشاگری ها به شناخت بیشتر مردم از ماهیت اهداف بیگانگان در ایران انجامید.
شیخ محمد خیابانی در آستانه انتخابات دوره چهارم مجلس ، مردم را از رأی دادن به سیاسیون وابسته به انگلیس یا روسیه برحذر داشت.
او قرارداد 1919 را مضر به حال مملکت و ناقض حاکمیت ملی و استقلال ایران خواند و در تهران با وعظ ، خطابه و نگارش مقاله به تشریح ابعاد خطرناک این پیمان پرداخت.
او برای واداشتن وثوق الدوله به لغو معاهده ، در بهار 1299ش.
به مبارزه مسلحانه روی آورد و در روزهای میانی فروردین همان سال در برنامه ای از پیش طراحی شده ، تمامی ادارات و مراکز دولتی تبریز را تصرف کرد.
وی با گسترش این قیام به دیگر شهرهای آزربایجان ، توانست ، این خطه را از حاکمیت دولت وثوق الدوله خارج سازد.
اين پيروزی و نهضتِ خيابانی، بيش از پنج ماه ادامه داشت.
شيخ در حياط ساختمان تجدد به ايراد نطقهايی ميپرداخت و مردم با اشتياق تمام ، پای صحبتش مينشستند.
اين سخنان به زبان_تورکی بود و ترجمه فارسی اش هر روز در روزنامه تجدد چاپ ميشد.
در اين پنج ماه ، خيابانی و جنبش او با خطرهای فراوانی مواجه بودند ، اما بر همه پيروز شدند.
در کشاکش قیام شیخ محمد_خیابانی ، دولت وثوق الدوله سقوط کرد و کابینه مشیرالدوله زمام امور را به دست گرفت. مشیرالدوله برای پایان دادن به قیام خیابانی ، مخبرالسلطنه حاکم تبریز را مامور فرو نشاندن این قیام کرد.
مخبرالسلطنه پس از چند دوره مذاکره بی حاصل با شیخ محمد خیابانی سرانجام به کمک قوای قزاق عملیات نظامی بزرگی را علیه نیروهای وفادار به خیابانی به راه انداخت.
در جریان این نبرد نیروهای شیخ سرکوب شده و شیخ محمدخیابانی نیز در 22 شهریور 1299 به شهادت رسید.
دولت مشیرالدوله از بیم عکس العمل مردم قتل خیابانی را تا مدتها “خودکشی” اعلام کرد ، اما این ترفند ، بی حاصل بود به طوری که مشیرا الدوله و مخبرالسلطنه که هر دو در مجلس چهارم وکیل بودند ، نزد بسیاری از نمایندگان به “قاتل” مشهور شده و روزنامه “طوفان” نیز در مقاله ای این دو را عامل قتل خیابانی و آشوبهای تبریز معرفی کرد.
