Napil Bazılxan: Qədim türk əlifbasının oxunması

GADTB: 126-il bundan  əvvəl 25 noyabr 1893-cü ildə danimarkalı linqvist, politoloq Vilhelm Tomsen dünyada ilk dəfə olaraq   qədim türk yazılarının açarını taparaq, elmə yenilik gətirdi. Bununla da türkologiya tarixinin yeni səhifəsinin başlanğıcını qoydu.  Qədim türk runi yazılarının açarının tapılması, onların oxunması sistemi  dünyanın tanınmış türkoloqlarına  türk yazılı abidələrini oxumağa imkan yaratdı. Uzun zaman keçdikdən sonra,  daha dəqiq qeyd etsək, yalnız 20-ci  əsrin əvvəllərində türkdilli ölkələr – Azərbaycan, Qazaxıstan, Özbəkistan və Türkiyə alimləri və digərləri də  türk yazılarını ozumaq üçün araşdırmalara qoşuldular.

XIX əsrdən etibarən qədim türk yazılarının oxunması sahəsində  V.V Radloff, N.M.Yadrintsev, S.E.Malov, A.N. Bernştam, H.N.Orkun, P.M.Melioranskiy, O.Bang, G.Ramstedt, V.M.Nasilov, İ.A.Batmanov, A.N.Kononov, G.Clauson, G.Nemeth, T.Tekin, A.M.Şçerbak, S.G.Klayştornıy, G.Aydarov, A.S.Amanjolov, M.Joldasbekov, K.Ömiraliyev, İ.L.Kızlasov, S.Ya. Bayçorov, D.V.Vasilyev, O.F.Sertkaya, C.Alyılmaz, A.Recebli, Ç.Cumagulov, K.Tabaldiyev, K.Konkobayev, N.Useyev, L.Bold, Ts.Battulga, R.Mönhtulga və digərləri  də öz tədqiqatlarını apararaq,  türkologiya elminə sanballı araşdırmalar bəxş etdilər.

Elmi dairələrdə ilkin olaraq belə daşlar üzərində olan yazılar  “runik yazılar” adlanırdılar. Səbəb də onda idi ki, alimlər əvvəlcə bu yazıların skandinav xalqlarına məxsus olması qənaətinə gəlmişdilər. Həmin yazılar  runik yazılar kimi, tanındığından, türk yazılarının sirrini aça bilməmişdilər. Lakin   elmi tədqiqatlar sübut etdi ki, bir zamanlar skandinav xalqlarına məxus olduğu deyilən yazılar, əslində türk xalqlarından qalan  məktublar imiş.  Vilhelm Tomson  həmin daşların üzərində ilk dəfə  1893-cü ildə ilk sətrini oxumaqla  ilk sözlərin   “Türk” və “Tengri” olduğunu isbat etdi.

Qədim türklər öz yazılarını “Bitig” adlandırırdılar.  Qədim simvollarla yazılan Bitig 40 işarə – hərfdən ibarətdir. Öz növbəsində həmin hərflər həm də “fono –morfema” üslübünda yazılaraq, həm də cingiltili idilər. Bu cingilti bildirən hərflər qədim türk yazı sistemində  universal spesifikaya malik olmaqla, eyni zamanda  təbiətdəki səsləri də   ifadə edirdilər. Bundan başqa  bir çox türk dialektlərinin yazılışını  da özlərində birləşdirirdilər.  Türk yazılarının fonoloji düzülüşü  bir qayda olaraq sait və samit səslərin  heca birləşməsi ilə alınır.

Türk bitig yazıları yarandığı gündən Avrasiya qitəsinin böyük bir ərazisində çox sürətlə  yayılmağa başlamışdı. Arealda yaşayan bütün tayfalar bu yazıdan istifadə edirdi.   Müasir dövrdə həmin yazıları  bir kitaba sığışdırmaq mümkündür.  Qədim türklərin  bu epik yazılarında tarix, mədəniyyət, coğrafi və siyasi adlar,  o dövrün yaşam tərzini göstərən  mənzərələr yazı şəklində söz və cümlələrlə təsvir edilib. Bu yazılarda xalqın həyat tərzi, anlayışı, dünya görüşü , məişət və mədəniyyətləri haqqında hər şeyi anlamaq mümkündür.  Tarixi olaylar səhnələrı və Ulu Kaqanların  səfərləri, ozanların bu səfərlər haqqında qoşduqları nəğmələri də bu yazılarla şirin bir dildə bəyan edilib. Ən maraqlısı da odur ki, bu yazılar çox ustalıqla və qısa məzmunla dolğun yazılıbdı. Yazılarda Göy türklərin dövründə baş verən hadisələr, döyüşlər, coğafi isimlər, boy adları, tayfa adları, yer adları  və onların hakimiyyətlərinin yayıldığı ərazilərin adları da çox aydın şəkildə verilib.  Qədim Türk yazılı abidələri  Böyük Çölə  yeni dinlər və yeni hakimiyyətlər gələndən sonra əsrdən-əsrə atlayaraq,  bu arealda yaşayan insanların  yaddaşından məcburi şəkildə silinib.

Bu günümüzə qədər gəlib çıxan  qədim türk yazılarını oxuyanda bir daha əmin olursan ki,  Türk elində Türk bitig ilə əmr imzalanıb, sərəncamlar verilib, möhür vurulub, hökmlər yazılıb, elçilər vasitəsi ilə bir  tayfadan başqa tayfaya, bir hakimdən digərinə məktublar göndərilib.  Kaqanın möhürünü qoruyub gəzdirən  şəxsin vəzifəsi “tamğaçı” – “Altın tamğan Tarhan”  olub. Yazı yazana isə “bitikçi” deyilib.  Kaqanın əmri ilə ölkənin tarixi  nəsildən nəsilə əmanət olaraq  Türk bitigi vasitəsi ilə “Bəngü Daşa” –“Əbədi Daş”a yazılıb.

Qədim türk yazıları  dünya sivilizasiyasının ən böyük mirası sayılır.  Türk bitiginin coğrafiyası Monqolustandan başlayaraq Altay, Tuva, Xakasiya – Yenisey, Abakan, Kem çaylarının sahilləri,  Saha, Buryatiya ,Yakutiyada –  Baykal və  Lena, Şərqi Türkistanda  – Turfan vadisi, Dunxuan, Miran, həmçinin  Qazaxıstanda – İrtış, Talas, İl, Sır Dərya, Ural , Özbəkistanda – Fəqanə,  Cənubi Qafqaz və Şərqi Avropada – Don, Kuban , Terek çayları sahillərinə qədər uzanıb gedir. Qədim Türk Bitigi  bugünkü türk etnoslarının qədim mənəvi və mədəni məişətinin oxşar və ortaq mirasıdır. Bu yazılar bir daha sübut edir ki,qədim Türk birigi dünyada xüsusi yeri olan bir əlifbadır.

Таrix və yazılı qaynaqlar  içərisində Orxan yazıları,  Bilge Kağan, Kültegin, Tonyukuk, İl Etmiş kağan (Moyunçor, Taryat yazısı), Тes, Suci v. i.  bitig yazılarda  Mərkəzi  Asiya  tarixi ilə bağlı çox dəyərli məlumatlar  yer alıb.  Yenisey, Talas və Altayda tapılan  yazılarda tarixi  və  şəxsi məlumatlar  diqqəti çəkir. Turfan və Mirandan tapılan daş  kitabələrdə isə insanların inanclarından bəhs edən yazı mətnləri toplanıb.

Bu böyüklüyündə ərazilərdə  bu günümüzə qədər boy verib Göy Səmaya ucalan daşlar, torpağın altında Tanrının və Təbiətin  qoruduğu  daş kitabələr qədim türklərin  və müasir türklərin   mədəni və mənəvi abidəsi olaraq tarixə şahidlik edirlər.

Hazırda Avrasiya kontingentində 700 böyük və kiçik daşa məişət əşyaları ilə dəlinərək yazılmış  abidələr mövcuddur. Beynəlxalq Türk Akademiyasında fəaliyyət göstərən “Altayistika, türkologiya və monqolşünaslıq”  şöbəsi bu yazıları araşdırıb, tədqiq edib, oxumaqla məşğuldur. Akademiya eyni zamanda ilk türk yazısını oxuyan  alimin şərəfinə -“Vilhelm Tomsen” medalını da təsis edib. Daş kitabə və yazıları oxuyub, dəyərli əsərləri ərsəyə gətirən alimlər və tədqiqatçılar bu medalla mükafatlandırılır. Bu gün dünyada 23 insan bu medalın sahibidir.

Tərcüçmə etdi: Aida Eyvazlı