ادتاج اتحادیه دمکراتیک ترک آذربایجان جنوبی
گادتب: هفده اسفند روز آغاز مبارزه با شعایر قومی تورکمن توسط رضاشاه در سال ۱۳۰۸ است. طبق این بخشنامه‌ها مدارس محلی موجود در منطقه که از دیرباز وظیفه تحصیل مردم را بر عهده داشتند برچیده می‌شدند و مدارس متمرکز دولتی به زبان فارسی جایگزین آنها می‌شد و تالیف و نشر کتاب به زبان تورکمنی ممنوع می‌گردید. تورکمن‌ها پیش از آن توانسته بودند کتاب‌هایی را در خصوص شعایر و فرهنگ خود تالیف و منتشر نمایند؛ ولی بیشتر از کتاب‌های منتشر شده در جمهوری تورکمنستان بهره می‌بردند. از بخت بد ت‌رکمن‌ها مهرماه همان سال الفبای جمهوری تورکمنستان نیز از خط عربی به الفبای لاتین تغییر یافته بود و دیگر استفاده از کتاب‌های آنجا برای محصلان این سوی رود که با الفبای لاتین آشنایی نداشتند ممکن نشد و محاصره فرهنگی تورکمن‌ها کامل گردید.
تورکمن صحرا از همان آغاز، برنامه یکسان سازی رضاشاهی را نپذیرفت و حتی با تشکیل قشون دست به قیام زد. ولی قزاق‌های رضاشاهی با قدرت و سبعیت تمام نیروهای تورکمن را درهم کوبید و روز ۱۲ آبان ۱۳۰۴ وارد گنبد کاووس شد. با وجود این شکست نظامی تورکمن‌ها همچنان در برابر یکسان سازی مقاومت کردند و در حفظ زبان و میراث خود پایداری کرده، در مدارس سنتی خود که به همان سبک مکتبداری ملاها رایج داشت به یادگیری شعایر خود ادامه دادند. برای همین است که برخی شعرا و بزرگان تورکمن پیشوند «ملا» را در کنار نام خود دارند.
چهار سال بعد در چنین روزی، سیاست بسته شدن مدارس سنتی موسوم به مکتبخانه‌ها و برکناری معلمان تورکمن از امر آموزش کودکان صادر شد. معلمانی که مقاومتی نشان ندادند به مشکلی برخورد نکردند؛ اما کم نبودند آنهایی که حاضر به پذیرش بخشنامه‌های ارسالی از مرکز نشدند و راهی زندان‌ها و تبعیدها شدند. این پاکسازی در مراوه‌تپه خصوصا بخش آق‌توقای خونین بود و برخی از معلمان تورکمن نیز کشته شدند.
بهانه مرکز این بود که آموزش شعایر قومی در مدارس سنتی مانعی در برابر تجدد است و برای پیشبرد اهداف تجددخواهانه باید آنها را برچید. برخلاف این ادعا و بهانه همه پیشروان تجدد در عرصه فرهنگ، هنر و سیاست تورکمن خود تحصیل کرده همان مدارس به اصطلاح قدیمی بودند. آوغان قاضی؛ اولین نماینده مجلس تورکمن‌صحرا (در سال ۱۲۹۴ )، بردی کربابا؛ بینانگذار ادبیات معاصر تورکمن، میللی تاج‌مراد؛ نوازنده بزرگ، کریم قربان‌نفس ملقب به مختوقلی معاصر و سخی جبار؛ بخشی نامدار تورکمن همه جزء کسانی بودند که تمام یا بخشی از تحصیلات خود را در همان مدارس قدیمی و با همان زبان و فرهنگ و شعایر خود آموخته بودند و کمتر کسانی از دانش‌آموختگان مدارس به اصطلاح متجدد فارسی تا به امروز توانسته‌اند آن نقشی را که آنها در پیشبرد فرهنگ قوم خود داشته‌اند، ایفا نمایند.
