GADTB Güney Azərbaycan Demokratik Türk Birliyi
GADTB: XIX əsrin ikinci yarısı, XX əsrin əvvəllərində Quzey Azərbaycandan çoxsaylı və güclü mili ziyalı kadrları yetişmiş, onlar Azərbaycan xalqının maddi və mənəvi inkişafına çalışmış, gələcək azadlıq və müstəqillik uğrunda mübarizəyə hazırlamışdır. Bu dövrdə ədəbi-bədii maarifçiliyə siyasi maarifçilik də qoşulmuş, inqilabi hərəkatların təsiri ilə bir-birinin ardınca yaradılan yeni-yeni mətbuat orqanları, xeyriyyə cəmiyyətləri və siyasi partiyalar çar Rusiyasının mili oyanışa qarşı bütün jandarm qüvvələrini hərəkətə gətirməsinə, mili mətbuat üzərində güclü senzura tətbiq etməsinə baxmayaraq, yerlərdə millətçilik dalğası daha da güclənmişdi. Bu dalğa işçi sinfini də hərəkətə gətirmişdi.
Beləliklə, Azərbaycan mili ziyalıları, mili mətbuatı keçmiş düşüncələrdən uzaqlaşaraq müasir milliyətçi ideologiyaya yiyələnmiş və yeni bir mili kimlik ətrafında birləşərək xalqı da vahid düşüncə ətrafında birləşdirməyə başlamışdılar.
Bu dövrdə fəaliyyət göstərən siyasi xadimlər kimi romantik cərəyan nümayəndələri də rus çarizminin irtica rejiminə, müstəmləkəçi siyasətinə qarşı birgə kəskin mübarizə aparmışlar ki, bunun da nəticəsində həm mili-siyasi ideoloji liderlərin, həm romantiklərin, həm də realistlərin birgə səyi nəticəsində Azərbaycan mili ideologiyası formalaşmışdı. Ümumiyyətlə XX əsrin birinci və xüsusilə ikinci onilliyi Azərbaycan xalqının mədəni və siyasi-ideoloji intibah dövrü olmuşdur.
Azərbaycanın mili, siyasi, ideoloji, romantik və realist cərəyan nümayəndələrinin hamısı Azərbaycan ictimai təfəkkürünün qarantı rolunda çıxış etmiş Azərbaycan təfəkkür tarixinin ideya şərəfi, Azərbaycan mili dövlətçiliyinin məhək daşları olmuşlar. Onlar bədii, elmi siyasi və ideoloji fəlsəfə əsasında bir demokratik cəmiyyət formalaşdırmaq, milli dəyərlərə söykənən, mili ideologiya əsasında bir dövlət yaratmağa çalışmış, buna nail olmuş, Şərqdə ilk demokratik Xalq Cumhuriyyəti yaratmış və qısa müddətdə olsa da demokratik dövləti idarə etməyə başlamışdılar. Belə şəxsiyyətlərdən biri də bütün həyatını Azərbaycanın müstəqilliyinə həsr edən Azərbaycan istiqlal mücahidi Mirzə Bala Məmmədzadədir.
61 illik ömründə (1898-1959) keşməkeşli həyat keçirən M.Məmmədzadə 13 avqust 1898-ci ildə Azərbaycanın Avşaran (Abşeron) bölgəsinin Zirə kəndində balıqçı ailəsində anadan olmuşdur. Ailəsini dolandırmaq üçün XX əsrin əvvəllərində Bakıya köçən atası hələ uşaqkən vəfat etdiyindən ailəni dolandırmaq üçün anasının evdə bişirdiyi qoğalları vağzalda satmaqla bərabər, məktəbdə təhsil almaqla da məşğul olmuşdu.
1907-ci ildən Bakıda «yeddinci rus-tatar» məktəbində oxuyan Mirzə Bala oranı bitirdikdən sonra Mahmudbəyli Hadib bəyin rəhbərlik etdiyi «Ruştiyyə»də öz təhsilini davam etdirmiş, 1914-cü ildə oranı bitirərək 1915-ci ildə Azərbaycan türk gəncliyinin mili qurtuluş yolundakı fəaliyyətində mühüm rol oynayan Bakı Politexnik Texnikumunun İnşaat memarlıq bölməsinə daxil olmuşdu.
Mirzə Bala Məmmədzadə «Azərbaycan xalqı» və «Azərbaycan türk millətçiliyi» anlayışlarını mənimsəyən xalqın öz dövlətini qurma sürəcinə daxil olduğu siyasi bir dönəmdə yazarlıq və qəzetçilik həyatına başlamışdı. Hələ orta məktəbdə oxuyarkən məktəb yoldaşları ilə birlikdə rəsimli «Arzu» adlı məcmuə yayınlayan 14 yaşlı Mirzə Bala Məmmədzadənin «Nəf elm və yaxud elmin sonu» adlı ilk əsəri 1912-ci ildə Bakıda İsa Bəy Aşurbəyovun «Kaspi mətbəəsi»ndə çap edilmişdi. Bu əsərlə yazıçılıq həyatına başlayan Mirzə Bala sonradan digər mətbu orqanlarda da çıxış etmişdi. Texnukumda oxuduğu dövrdə gənclərin yaratdığı qeyri-leqal «Məhəmmədiyyə komitəsi»nə daxil olan Mirzə Bala öz yaxın dostu Cəfər Cabbarlı ilə birlikdə bu təşkilatın fəaliyyətində yaxından iştirak etmiş, onun 1916-cı ildə təşkil edilən yığıncaqlarında hər ikisi öz çıxış və şeirləri ilə toplantılara fərqli bir həyəcan qazandırmışdılar.
Çarizm istibdadı hər iki Azərbaycan ziyalısının nifrətinə səbəb olduğu kimi, hər bir tələbə də ona düşmən münasibət bəsləmişdi. Bu ruhda böyüyən Mirzə Bala sonradan gəncliyin çarizmə qarşı toplantılarına başçılıq etmiş, alovlu nitqlər söyləmiş və özünü istibdada qarşı gələcək inqilaba hazırlamışdı. Mirzə Bala bu dövrdə Stalinin yaxın adamı olan Lavrenti Beriya ilə yaxınlıq etmişdi.
Mirzə Bala Məmmədzadə, M.Rəsulzadənin tövsiyyəsi ilə onun nəşr etdirdiyi «Açıq söz» qəzetinə yazılar yazmağa başlamış, sonradan bu qəzetin aktiv yazarlarından biri olmuş, eyni zamanda həftəlik «Bəsirət» jurnalının da baş redaktoru olmuşdur. Bütün bunlarla yanaşı, Mirzə Bala «Qurtuluş» və «Doğru söz» kimi qəzetlərdə də məqalələrlə çıxış etmiş, 1917-ci il fevral burjua inqilabından sonra Bakıdakı Azərbaycan gənclərinin lideri səviyyəsinə yüksəlmişdi. «İttifaqi-Mütəallimin» və «Gənclər sədası» jurnallarının da fəal yazarlarından biri olan Mirzə Bala çar Rusiyasının şiə-sünni qarşıdurma yaratma siyasətinə qarşı dövrü mətbuatda məqalələrlə çıxış etmiş, bu hadisənin qarşısını almağa çalışmışdı.
Azərbaycandakı siyasi hadisələrə aktiv qoşulan Mirzə Bala bu dövrdə artıq açıq fəaliyyətə keçmiş, Müsavat partiyasının sıralarına daxil olmuş, partiyanın nüfuzlu, tanınmış üzvlərindən birinə çevrilmişdi.
1918-ci ildə «Güney Qafqaz Müsəlman Cəmiyyəti» tərəfindən məhəlli komitələrlə əlaqə yaratmaq üçün arxadaşı Məhəmməd Saleh Quluzadə ilə birlikdə Şamaxıya göndərilən Mirzə Bala 1918-ci ilin əvvəllərində yaranmış Zaqafqaziya seyminin fəaliyyəti dövründə öz ictimai-siyasi fəaliyyətini Tiflisdə davam etdirmişdi.
1918-ci ilin 28 mayında Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti elan olunduqdan sonra Mirzə Bala həmin ilin 23 iyulundan nəşrə başlayan «Gənclər yurdu» jurnalının redaktoru olmuşdu.
«Müsavat» partiyasının nəzdində yaranan «Gənclər cəmiyyəti»nin orqanı olan bu jurnalın 35 nömrəsi çap edildikdən sonra bağlanmışdı. Bu dövrdə Mirzə Balanın «İki inqilab arasında» adlı kitabçası Tiflisdə çap olunmuşdu.
1918-ci il dekabrın 7-də Bakıda təntənəli şəkildə açılan Azərbaycan parlamentində stenoqrafçı işləyən Mirzə Bala Məmmədzadə müstəqil Azərbaycan hökuməti qurulduqdan sonra hökumətin orqanı olan «Azərbaycan» qəzetinin müxbiri və sonra redaktoru olmuşdu.
1919-cu ilin sentyabr ayının 16-da Azərbaycan Dövlət Teatrında Mirzə Balanın «Bakı uğrunda mübarizə» pyesinin ilk tamaşası olmuş, həmin ilin oktyabrında o, Müsavat Partiyasının Bakı Komitəsinin üzvü seçilmişdi.
Bakının Zirə kəndində anadan olub həyatının 26 ilini (1898-1924) Quzey Azərbaycanda, 3 ilini (1924-1927) Güney Azərbaycanda, fasilələrlə 31 ilini (1927-1932 və 1939-1955) Türkiyədə, 7 ilini (1932-1939) Polşada və 4 ilini (1955-1959) Almaniyada keçirən Mirzə Bala Məmmədzadənin bu dövrlərdə müxtəlif dairələrlə əlaqəsini nəzərə alaraq onun ictimai-siyasi, ideoloji və elmi yaradıcılığını və fəaliyyətini altı dövrə bölmək olar.
Birinci dövr 1912-1920, ikinci dövr 1921-1927, üçüncü dövr 1927-1932, dördüncü dövr 1932-1939, beşinci dövr 1939-1955, altıncı dövr isə 1955-1959-cu illəri əhatə edir.
XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda başlayan yeniləşmə və milliyyətçilik hərəkatının canlı şahidi və hadisələrin iştirakçısı olan Mirzə Bala Məmmədzadə hələ «Ruştiyyə»də oxuduğu dövrdə uşaqlıq yoldaşı Cəfər Cabbarlı ilə birlikdə milliyyətçi müəllim olan Mahmudbəyli Hadib bəyin təsiri ilə dövrün milliyyətçi cəbhəsində yer almış, dərsdən sonra Cəfər Cabbarlı ilə birlikdə tez-tez milliyyətçi dərnəklərin toplantılarında iştirak etmişdi.
İlk siyasi fəaliyyətə Bakı Politexnik Texnikumunda oxuyarkən gizli «Məhəmmədiyə təşkilatı»nda başlayan Mirzə Bala öz dostu Cəfər Cabbarlı ilə birgə o dövrdəki «İttifaqi-Mütəallimin» və «Qafqaz Tələbələrin Mərkəzi Komitəsi» adlı gənclik təşkilatlarının liderlərindən olmuşlar. «İttifaqi-Mütəallimin» eyni adlı həftəlik qəzetində Mirzə Bala mili və siyasi yazılarla çıxış etmiş, rusca və türkcə çap olunan Qafqaz Tələbələrinin Mərkəzi Komitəsinin orqanı olan «Gənclər sədası» qəzetinin baş yönətməni olmuşdur.
Çar Rusiyasında baş verən siyasi hadisələr Azərbaycanda da çar Rusiyasının istibdadına qarşı olan bütün siyasi qüvvələri hərəkətə gətirmişdi. Mirzə Bala Məmmədzadənin də içində bulunduğu bu dönəmdə siyasi aktivlik artmış bir sıra siyasi və ictimai təşkilatlar, xeyriyyə cəmiyyətləri ilə yanaşı, yeni-yeni mili mətbuat orqanları yaradılmış, mili ziyalılar arasında bir həmrəylik yaranmış, bu iki mühüm aparıcı zümrənin yaxın əlaqəsindən də milliyyətçilik ideyası doğulmuş və bununla da qısa bir müddət ərzində siyasi hərəkata çevrilmişdi. Azərbaycan mili ziyalıları getdikcə Rusiya yönümlü cərəyanların təsirindən uzaqlaşaraq üzünü Türkiyə və Qərb cərəyanlarına çevirmiş və bununla da Azərbaycanda siyasi yönün dəyişməsinə nail olmuşdular. Qərbyönlü yeniləşmə və milliyyətçilik hərəkatının ön plana çıxması gənc Mirzə Balanın da fikirlərinin genişlənməsinə səbəb olmuşdu ki, bu işdə Məmmədəmin Rəsulzadənin və onun redaktorluğu ilə 2 avqust 1915-ci ildən Bakıda nəşr olunmağa başlayan «Açıq söz» qəzetinin böyük rolu olmuşdur.
“Türkləşmək, İslamlaşmaq, Müasirləşmək” şüarı ilə nəşr olunan «Açıq söz» qəzetinin «Açıq sütunlar»ına Məmmədəmin Rəsulzadənin tövsiyyəsi ilə məqalələr yazan Mirzə Bala Məmmədzadə ilk yazılarını daha çox mili ideal, mili mədəniyyət, mili tarix, mili ədəbiyyat mövzularına həsr etmişdi. Azərbaycanın bolşeviklər tərəfindən işğalından sonra Məmmədəmin Rəsulzadənin təklifi ilə qeyri-leqal fəaliyyət göstərən «Müsavat» partiyasına başçılıq edən gənc Mirzə Bala istilaçılara qarşı mübarizə aparmaq üçün yaradılan gizli milli müqavimət hərəkatının da sədri seçilmiş, «İstiqlal» adlı qəzetin baş redaktoru olmuş, 1927-ci ildə Rəsulzadənin dəvəti ilə Güney Azərbaycandan İstanbula gələrək burada Rəsulzadə ilə birlikdə Milli Azərbaycan mühacir mətbuatını və Milli Azərbaycan Mərkəzini yaratmışdı. Daha sonra Rəsulzadənin dəvəti ilə 1932-ci ildə Polşanın paytaxtı Varşavaya gəlmiş, onunla birgə «Yeni Kafkasya» dərgisi nəşr etdirmişdi.
Azərbaycan siyasi tarixində Məmmədəmin Rəsulzadə ilə Mirzə Bala Məmmədzadə kimi bir-birinə bu qədər dərindən bağlanan və bir-birini tamamlayan digər şəxsiyyətlərə demək olar ki, indiyədək rast gəlinməmişdir. M.Rəsulzadənin fikir və düşüncələrini Mirzə Bala qədər dərindən mənimsəyən, onu genişləndirən və yayan başqa bir şəxsiyyətə təsadüf edilmir. Heç təsadüfü deyildir ki, M.Rəsulzadənin vəfatından sonra məhz Mirzə Bala Məmmədzadə Azərbaycan Milli İstiqlal Hərəkatının və Müsavat partiyasının rəhbəri seçilmişdi.
Dünya tarixinə yeni bir istiqamət verən 1917-ci il Rusiya inqilabları 300 illik Romanovlar sülaləsinin hakimiyyətinə son qoymasına, Rusiyada öncə müvəqqəti hökumət, sonra isə bolşevik hökuməti yaranmasına baxmayaraq, mərkəzdə olduğu kimi, ucqarlarda da bir hakimiyyət boşluğu yaranmış, və bu boşluqdan istifadə edərək Azərbaycan mili qüvvələrini və gəncliyini öz ətrafında birləşdirən Müsavat partiyası açıq fəaliyyətə başlamış, çox radikal bir mövqe tutaraq Rusiyadakı müsəlman xalqlar üçün demokratik cümhuriyyət tələbi ilə çıxış etməyə başlamışdı. Bu tarixi hadisələr Azərbaycan gəncliyini də hərəkətə gətirmiş, gənclər mili təşkilatlara üzv olmağa başlamış, məmləkət davasında can-başla mübarizəyə qoşulmuşlar. Mirzə Bala Məmmədzadə də məhz bu dövrdə Müsavat partiyasına daxil olmuş, partiya daxilində aktiv fəaliyyəti ilə partiyanın sayılan şəxsiyyətlərindən birinə çevrilmişdi.
Gənclərdən ibarət dəstələrlə Bakı ətrafı kənd və qəsəbələrə , neft mədənlərinə gedən Mirzə Bala, Sadiq Quluzadə, Piri Mürsəlzadə və Rza Zəki kimi yoldaşları ilə bərabər Rusiya yönümlü təşkilatlara, xüsusilə bolşevik və menşeviklərə qarşı təbliğat aparmış, nəticədə müsəlman fəhlələri də Müsavat partiyasına üzv olmuş, partiyanın işində fəal iştirak etməyə başlamış, mili mübarizəyə qoşulmuşdular.
Mirzə Bala 1918-ci ildə partiyanın gənclər cəmiyyətinin orqanı olan «Gənclər Yurdu» dərgisinin yönətim başqanı olmuşdu. O, «Açıq söz» qəzetinin 4 yanvar 1918-ci il tarixli sayında çap etdirdiyi «Azərbaycan çağırıyor» adlı yazısında Azərbaücan türk gəncliyini vətənin istiqlalı uğrunda mübarizəyə səsləyərək göstərirdi ki:
« Ey gənc Türklər! Bu gün Kəbeyi-müqəddəsiniz olan Vətəninizi azad ediniz! Bu gözəl ananız Azərbaycan zincirlərlə sarılmış uyuyor, onu qurtarınız! Əgər milli ədəbiyyat istiyorsanız yenə onu qurtarmalısınız. Əgər milli məktəblər istiyorsanız yenə onu qurtarmalısınız. Sizləri bir insan olaraq Vətən yaşadır. Sizin diliniz, sizin irs və namusunuz yenə Vətən içində salamat ola bilər. (Bax: Mirzə Bala Məmmədzadə, «Azərbaycan çağırıyor», «Açıq söz» qəzeti, 04.01.1918, səh.22-23)
Ümumrusiya Müəssislər Məclisini dağıdan, Zaqafqaziya Müvəqqəti hökumətini tanımayan mərkəzdəki bolşeviklərin Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi Lenin və Stalinin imzaladıqları 13 nömrəli bir dekretlə Stepan Şaumyana, Kuznetsova və digər bolşeviklərə Qafqazda «sovetləşmə əməliyyatını» həyata keçirmək tapşırılmışdı. Stepan Şaumyana Türkiyədə rus ordusunun işğalı altında olan ərazilərdə Ermənistan dövləti yaratmaq səlahiyyəti də vermişdilər. Zaqafqaziya Komissarlığının tələbi ilə Tiflisdən çıxarılaraq yoldaşları ilə birlikdə Bakıya gələn Şaumyan burada öncə rus hərbiçilərinin və Daşnak partiyasının köməyi ilə ermənilərin türklərə olan düşmənçiliyindən bacarıqla istifadə etmiş, Bakı sovetini və bələdiyyə məclisini dəyişdirmiş, burada bolşeviklərin çoxluğunu təmin etmiş, Bakı şəhər idarəçiliyində çalışan Azərbaycan türklərini tutduqları vəzifələrdən uzaqlaşdırmış və beləliklə də Bakıda özünün rəhbərliyi altında bir sovet hökuməti qurmuşdu.
Ermənilərlə rus bolşeviklərini müsəlmanlara qarşı hücuma təşviq edən Şaumyanın başçılığı ilə 1918-ci il martın 30-dan aprelin 1-nə qədər Bakıda minlərlə günahsız müsəlman öldürülmüş, onların evləri yandırılmış, mağazaları talan edilmiş, Azərbaycan memarlığının nadir incilərindən olan «İslamiyyə» binası ermənilər tərəfindən yandırılmışdı. Müsəlmanlara qarşı təcavüz bununla bitməmiş, erməni-rus birləşmələri Azərbaycanın Şamaxı, Salyan Kürdəmir, Lənkəran, Quba və digər bölgələrinə hücumlar edərək qırğınlar, yanğınlar, talanlar törətmiş, tarixdə analoqu olmayan cinayətlər, soyqırımlar həyata keçirmişdilər.
Azərbaycanda baş verən bu siyasi hadisələr dövründə Mirzə Bala Məmmədzadə üzvü olduğu Müsavat Partiyasının tapşırığı ilə Zaqafqaziya Seyminin fəaliyyətində iştirak etmək üçün seymin mərkəzi olaraq seçilən Tiflis şəhərində olmuş, ictimai-siyasi fəaliyyətini burada davam etdirmişdi. Mirzə Bala Gürcüstanda Qafqaz Federasiyasının qurulması məqsədi ilə yaradılan təbliğatçılar qrupunun üzvü kimi fəaliyyət göstərərək Qafqaz Federativ Cumhuriyyətinin yaradılmasına çalışmış, Qafqazda birliyin, bərabərliyin qorunub saxlanması məqsədilə yaradılan Qafqaz Tələbələrinin Mərkəzi Komitəsinin rusca-türkcə yayınladığı aylıq Gənclər sədası dərgisinin önəmli yazarlarından biri olmuşdu.
Mirzə Bala Tiflisdə olduğu qısa müddət ərzində siyasi fəaliyyətlə yanaşı, orada nəşr edilən qəzet və jurnallarda vaxtaşırı Qafqaz xalqlarının tarixi, mədəniyyəti, ədəbiyyatı və adət -ənənələri ilə bağlı məqalələr yazmış, Qafqaz xalqları arasında birlik və bərabərlik yaratmağa çalışmışdı. O, Tiflisdə olduğu dövrdə «İki inqilab arasında» və «Bakı uğrunda mübarizə» adlı əsərlər yazmışdı. Müəllif «İki inqilab arasında» adlı əsərində 1905-1917-ci illər arasında Qafqazda və Azərbaycanda baş verən siyasi və ictimai hadisələri, o dövrdəki maarif, mətbuat, ədəbiyyat, teatr və dini məsələlərlə yanaşı, qadın haqlarından, xüsusilə də Azərbaycan türklərinin millət olaraq var olmasını davam etdirmək üçün vahid ideologiya ətrafında birləşməsini ən ümdə vəzifə kimi ortaya qoymuşdu.
Mirzə Bala 1918-ci ildə Tiflisdə yazdığı «Bakı uğrunda mübarizə» adlı əsərində Azərbaycanın o günlərdəki vəziyyətinə qısa nəzər salmış, Lenin tərəfindən Umumqafqaz Komissarlığına təyin edilən erməni Stepan Şaumyanın başçılığı ilə 1918-ci il 31 mart Bakı qırğınından, bu qətliamda 17 min məzum, silahsız, müdafiəsiz müsəlman – türk əhalinin ermənilər tərəfindən vəhşicəsinə qətliama məruz qaldığından, Bakının erməni-daşnak və bolşeviklərdən təmizlənməsində iştirak edən Türk əsgərlərinin qəhrəmanlığından bəhs etmişdir. Əsər xalq tərəfindən bəyənildiyindən 15 sentyabr 1919-cu ildə Azərbaycan Dövlət Teatrında ilk və son dəfə səhnəyə qoyulmuşdu. Təəssüflər olsun ki, Mirzə Balanın bu pyesi indiyədək əldə edilməmişdir. Əsərin yalnız tamaşasının proqramı Azərbaycan Dövlət Teatr Muzeyinin fondunda saxlanılır. Bu proqramda əsərin 21 personajının və rolları ifa edən aktyorların adları göstərilmişdir.
1920-ci ilin 27 aprelində Azərbaycanın ikinci dəfə ruslar tərəfindən işğal olunduqdan sonra qeyri-leqal fəaliyyət göstərən «Müsavat» partiyasına başçılıq edən Mirzə Bala Məmmədzadə istilaçılara qarşı mübarizə aparmaq üçün yaradılan gizli Milli Müqavimət Hərəkatının da sədri seçilmişdi. Milli Müqavimət Komitəsinin üzvləri gizli mətbəə yaradaraq «İstiqlal» adlı qəzet nəşr etməyə başlamışdılar. Bu dövrdə Mirzə Bala Məmmədzadə Azərbaycan Ali Xalq Təsərrüfatı Şurasında tərcüməçi və orta məktəbdə müəllim işləmiş, «Yeni yıldız» jurnalında Azərbaycan tarixinə dair silsilə məqalələr və 1922-ci ildə Bakıda «Azərbaycan türk mətbuatı» adlı əsərini çap etdirmişdi.
1923-cü ilin iyul ayında yerli sovet orqanları tərəfindən gizli çap olunan «İstiqlal» qəzeti mətbəəsinin yeri müəyyənləşdirilmiş, Müqavimət Komitəsinin və qəzetin nəşr olunduğu mətbəənin bütün işçiləri həbs edilmiş lakin Mirzə Bala Məmmədzadə imkan taparaq gizlənmiş, 1924-cü ilin may ayında Güney Azərbaycanın Ənzəli şəhərinə mühacirət etmiş, lakin ÇEKA agentləri tərəfindən təqib eildiyindən o, əvvəlcə Tehrana, oradan da Təbrizə getmiş, bir müddət Təbrizdə yaşadıqdan sonra texnikum məzunu olduğu üçün Cənubi Azərbaycanın Sulduz şəhəri ətrafında şosse yolu çəkilişində mühəndis-texnik vəzifəsində çalışmış, şəxsi evlərdə müəllimlik etməklə yanaşı, M.Rəzulzadənin redaktorluğu ilə İstanbulda nəşr olunan «Yeni Qafqasya» jurnalına məqalələr göndərmişdi.
Üç il Güney Azərbaycanda yaşadıqdan sonra 1927-ci ildə İstanbula gələn Mirzə Bala burada «Azərbaycan mibaqi-millisi: 28 Mayıs İstiqlal Bəyannaməsinin təhlili» və «Ermənilər və İran» adlı kitablarını nəşr etdirmiş, M.Rəsulzadənin redaktorluğu ilə nəşr olunan «Yeni Qafqasya», «Azəri Türk», «Odlu yurd» jurnalları ilə yaxından əməkdaşlıq etmiş, 1930-cu ilin əvvəllərində İstanbul Universitetinin hüquq fakültəsini bitirmiş, 1932-ci ildə Sovet ittifaqının tələbi ilə İstanbulu tərk etmək məcburiyyətində qalaraq Polşanın paytaxtı Varşavaya gəlmişdi.
1932-1939-cu illərdə Polşada yaşayan Mirzə BalaM.Rəsulzadənin redaktorluğu ilə Berlində nəşr olunan «İstiqlal» qəzetində (1932-1934) və «Qurtuluş» jurnalında (1934-1938) Azərbaycanın istiqlal probleminə həsr olunmuş xeyli məqaləsi çap olunmuşdu. Bu dövrdə onun həmçinin Berlində «Qurtuluş» jurnalının mətbəəsində «Milli Azərbaycan hərəkatı» adlı samballı kitabı nəşr edilmişdi. Onun «Müsavat» partiyasının nəşr etdiyi bülletenlərdə də rus müstəmləkə üsul-idarəsini ifşa edən xeyli miqdarda məqalələri çap olunmuşdu.
Mirzə Bala Məmmədzadə 1936-cı ildə Varşavada keçirilmiş «Milli Azərbaycan Müsavat Xalq Firqəsi»nin III qurultayında yaxından iştirak etmiş, 1939-cu ildə Polşanın Almaniya ilə sovet ittifaqı arasında gizli bölündüyü zaman o İstanbula dönərək «Milliyyət» və «Cumhuriyyət» qəzetlərində Rusiyada əsir olan türklər haqqında məqalələr yazmışdı.
1949-cu ildə Mirzə Bala Məmmədzadənin yaxından iştirakı ilə Ankarada «Azərbaycan Kültür Dərnəyi»nin əsası qoyulmuş, 1951-ci ildə onun «Azərbaycan tarixində Türk Albanya» adlı əsəri bu dərnək tərəfindən çap olunmuşdu. O, həmçinin Ankarada Azərbaycan Kültür Dərnəyi tərəfindən buraxılan «Azərbaycan» jurnalında Azərbaycan tarixi ilə bağlı xeyli məqalə çap etdirmişdi.
Mirzə Bala Məmmədzadə 1954-cü ildən etibarən Münhendə yerləşən SSRİ-ni Öyrənmə İnstitutunda çalışmış, bu institutda iki il elmi şuranın sədri, iki il də sədr müavini vəzifəsini icra etmiş, İnstitutda Azərbaycan türkcəsində nəşr olunan siyasi jurnalın baş redaktoru olmuşdu.
Öz yazılarında Mirzə Bala Məmmədzadə, «M.B.Məmmədzadə, Nuhoğlu, A.Kut, M.B.Daşdəmir, Əli Kutluk, Azəri, Sənan və Kamal» imzalarından istifadə edən Mirzə Bala Məmmədzadə 6 mart 1955-ci ildə Azərbaycan Milli İstiqlal Hərəkatının lideri, Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin memarı, «Müsavat» partiyasının rəhbəri, xalqımızın böyük oğlu M.Rəsulzadənin vəfatından sonra Azərbaycan Milli Azadlıq Hərəkatının və «Müsavat» partiyasının rəhbəri seçilmişdi.
Mirzə Bala hələ Polşada olduğu dövrdə Varşavada Qara dənizli bir türk ailəsinin qızı olan Bahirə xanımla nişanlanmış, ikinci dünya müharibəsinin başladığı illərdə Türkiyəyə dönərək onunla evlənmiş, lakin bu evlilikdən övladları olmamışdı.
Bütün mənalı həyatını xalqının mili istiqlalı yolunda fəda edən, Azərbaycan azadlıq mübarizəsinin böyük və unudulmaz qəhrəmanlarından olan Mirzə Bala Məmmədzadə 8 mart 1959-cu ildə İstanbulda ürək xəstəliyindən vəfat etmiş və İstanbulun «Qaraca Əhməd» qəbristanlğında dəfn olunmuşdu.
Ruhu şad olsun.
