Dr.V.Abdurehman: Əfsanəvi Turan Xaqanı Alp Ər Tunqa

GADTB: Avesta dilli mətnlərdə «Arjasp», «Franqrasyan», Pəhləvi dilli mətnlərdə «Frasyav», «Frasiyak» və «Frangrasyak», Ərəb qaynaqlardan Təbəridə «Frasiyab» və «Frasyat», Mesudi və Birunidə «Ferasiyab», Sealibidə və İran milli dastanı «Şehnamə»də «Əfrasiyab» və ya «Afrasiyab» [1. İslam Ansklopedisi (Türkiye Diyanet Vakfı). C. 10, İstanbul, 1994. s.4’78.] olaraq keçən Alp Ər Tonqa, Türk hökmdar soyunun atası olaraq qəbul edilmiş və bütün Türk xalqlarının tarixi dastanlarında qəhrəmanlığın simvolu olmuş bir xarakterdir.

Alp Ər Tonqa ilə əlaqədar ilk yazılı sənəd Avestada hesab olunur, söz mövzusu əsərdə Alp Ər Tonqa hiyləgər və pis insan tipini təmsil etdiyi kimi, həm də İran irqinin da baş düşməni olaraq göstərilir. Biz bunu Avestadakı bu cümlələrdən açıqca görə bilirik: «Ağıl fərasətli Goştasıp Fars deyilən yerdə çay sahilinə gəldi və burada yüz at, min inək və on min qoyunu Su Tanrısına qurban edərkən, bu diləklərdən aydın görünür: «Ey uca və mərhəmətli Su Allahı! … pislik zirvəsinə çıxan böyük düşmən Peşeng ilə Arjaspı yenməmizə kömək et! … «[2. Chang Hung-nien. Fars Edebiyatı Tarihi s. 12.] Bundan başqa yenə Avestanın digər bir hissəsində İranlıların milli qəhrəmanı Zavm (Zerir) də eyni şəkildə Su Tanrısına xitab etdiyi və Alp Ər Tonqa üçün» Yalancı Arjasp » [3. E. Süleyman,“Turan ile İran’ın Diyalogu”. Xinjiang Mediniyeti. 1998. Sayı I. s.40] Avestada «Arjasp» şəklində keçən xarakterin Alp Ər Tonqa olduğunu Əlişir Nəvainin tarixi müluk-i Acem (İran Padşahlarının tarixi) adlı əsərindəki bu ifadələrdən aydın görə bilirik: «Arjasp Binni Efrasiyabkim, Türk Padişahı oldu» [4.Ali Şir Nevaî. Tarih-i Müluk-i Acem C. 14, s. 191-195.].

İran milli tarixinin əhəmiyyətli bir qisimini işğal edən Əfrasiyab əfsanələri, Turan bozkırlarındaki xalqlar tərəfindən İrana qarşı edilən hücumlara maraq oyatmaq bir çox rəvayətlərlə birləşdirilmişdir. Bu hekayələrin çoxu, bir neçə hökmdar dövründə qüzey doğudan edilən hücumları əks etdirib. Sasanlər dövründə şərqdən gələn hücumlar, Türkistandakı hücumların xatirəsini gücləndirib onların yenidən canlandırılmasına yaradı. Buna görə İran qaynaqlarındakı Əfrasiyab hekayələri, yalnız bir qisim tarixçilərin iddia etdiyi kimi Saka qəbilələrindən bir hissəsinin deyil, eyni zamanda Hunlar, Eftalit (Ak Hunlar) və Göytürklər kimi Türk qəbilələrinin hücumlarını da əks etdirir.

İran qaynaqlarındakı Əfrasiyab hekayələrində ardıcıl hadisələr, İslam dövrünə aid mənbələrdən sayılan «Şahnəmə»də ətraflı şəkildə təsvir edilmişdir. «Şahnəmə»yə görə Əfrasiyabın İrana ilk hücumu Maniçöhr oğlu Nodar dövrü ilə üst-üstə düşür. Əfrassiyabın atası Pesheng Maniçöhr vəfat etdikdən sonra İranın zəiflədiyini düşünərək, İrana hücum etdi. Nodar öldürüldü və Əfrasiyab İrana 12 il hakimlik etdi. Daha sonra Əfrasiyabın Agrirası öldürməsinə görə Zal Agrirasın intiqamını almaq üzrə hərəkətə keçər və Əfrasiyabı məğlub edə bilmək üçün Maniçöhrün nəvəsi Zavı ordunun başına gətirir. Əfrassiyab nəhayət məğlub oldu.

Zav böyük miqdarda qənimətlərlə İrana qayıdır. Zavın ölümündən sonra, Turanilərin hökmdarı Peşeng, oğlu Əfrasiyabı İranı geri qaytarmaq üçün yenidən göndərdi. İxtiyarlamış olduğundan Əfrasiyaba qarşı duruş gətirməyəcəyini düşünən Zal, oğlu Rüstəmi ordunun başına gətirir. Rüstəm Əfrasiyaba qarşı döyüşdə üstün gəlir. Əfrasiyabın atası Peşeng və Zalın atası sülh müqaviləsi bağlayırlar. Anlaşmaya görə Amu Dərya təkrar Turan ilə İranın sərhədi qəbul edilir. Bu hadisə yenidən «Şahnəmə»də Əfrasiyabın sözləri ilə belə təsvir olunur: «Çindən Amu dəryasına qədər olan torpaqlarım mənim nəzarətimdədir. Amu Deryası sərhədindəki Soğdlar mənim orduma tabedirlər … Turan ilə İranın düşmənliyi əslində Selm ilə Turdan başlamışdır … «[Firdevsî. Şehnâme. ( Çince Neşri-1991) s.362-363.]. Müsəlman bir müəllif olan Firdovsinin, İrana rəqib olan Turanlılar türklərlə eyni görməsi və Əfrasiyabı da onların hökmdarı İslam dövründə Maveraünnehirin işğallarına qarşı İran millətçilərinin mənfi təsirlərinin nəticəsidir. Biz bunu Qaraxanlılar dövründə Müsəlman Türk müəlliflər tərəfindən qələmə alınan əsərlərdə Əfrasiyabın Alp Ər Tonqa olaraq qəbul edilib, «Şahnamə»nin əksinə, bunu ona bir çox hikmətli sözlər və nəsihətlər həsr edildiyindən anlayırıq.

«Şahnamə»yə başqa Ərəb ve Fars qaynaqlarında Əfrasiyab və ataları, adların söylənişindəki bəzi fərqliliklər xaric «Şahnamə»yə bənzər bir şəkildə izah edilər. Ancaq XI əsr Ərəb tarixçisi Məsudi Türklər və Türk xalqı haqqında danışarkən qeyd edir ki, Türk cəmiyyətləri Çin və Xorasan arasında yaşayır və bir çox şəhər qurduqlarını söyləyirlər. Ayrıca Əfrasiyabın buralardakı Türklərin hökmdarı və Xaqanlar Xaqanı olduğunu, Türk ölkələrinin hakimi olduğunu, digər xanların ona bağlı olduğunu bildirirlər. O deyir ki, İranı idarə edən Əfrasiyab da bu xanlara mənsub idi [6. Mustafa Aksoy, “Destanlarda ve Tarihi Kaynaklarda Alp Ər Tonga” Türkler (Yeni Türkiye Yayınlan) Ankara.2002. s. 562.].

Yazılı türk mənbələri arasında, Orxon abidələrində də Alp Ər Tonga adına rast gəlirik. Yəni, «Tongradan bir boyun, igid on əri Tongra Tigin matəminə çevirib öldürüldüyündən» bəhs edilməkdədir [7. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri. İstanbul, 2000, s. 27. 47. Mustafa Aksoy. a.g.m. 555.]. Biz burada Alp Ər Tonqa yuğunun, VIIl əsrdə Göktürklər tərəfindən keçirildiyini görürük [8. S. Gömeç. “Tonga Tigin Kimliği Üzerine” Tarih (Türk Dünyası Tarih ve Kültür Dergisi) Şubat.2001. s.59.].

XI əsrin ikinci yarısında Kaşğarlı Mahmud ilə Yusuf Has Hacib tərəfindən qələmə alınan «Divani Lüğəti Türk» ilə «Kutadgu Bilig» adlı əsərlərdə, biz Alp Ər Tonqa ilə əlaqədar xatirələrin bu zamana qədər Türk millətinin yaddaşlarından silinmədiyini və Türklər arasında hökmdar ola bilmək üçün Əfrasiyab nəslindən olmanın şərt olması inancının heç itirmədiyini görə bilərik. Kaşqarlı Mahmud müxtəlif sözləri izah edərkən, Alp Er Tonga haqqında çox məlumat verir. Məsələn Kaşğarlı Mahmud «tarım» sözünün mənasını açıqlayarkən, bu sözün təkinlərə və Əfrasiyab nəslindən gələn xatunlar ilə onların böyüklü, kiçikli uşaqları üçün istifadə edilməsi xaricində nə qədər məşhur və böyük olursa olsun, bu sözdən, Xaqanlı ailəsi soyu xaricində olanlar üçün istifadə edilə bilməz. [9. Kaşgarlı Mahmud. Divanü Lûgali’l- Türk. C.l. Ankara, 1992. s.396.] Yenə o, Əfrasiyabın övladlarından ibarət Xaqanlı ailəsinin uşaqları üçün «Tigin» quruluşunun sözünün necə istifadə edildiyini təsvir edir [10. Kaşgarlı Mahmud. Divanü Lûgali’l- Türk. C.l. Ankara, 1992. s.396.]. Ayrıca «Xan» sözünün Türklərin Basbuğlar üçün istifadə edildiyini, bütün Türk xanlarının Əfrasiyab nəslindən gələnlər olduğunu, Əfrasiyab üçün «Xaqan» sözünün istifadə edildiyini və bunun uzun bir hekayəsinin olduğunu yazar. Kaşğarlı Mahmudun müasiri Yusuf Xas Hacib də Qaraxanlı hökmdarı Tabğaç Buğra xana hədiyyə olaraq təqdim etdiyi Türk «Siyasətnaməsi»- deyə biləcəyimiz «Kutadgu Bilig» adlı əsərində dünya hökmdarları içində ən ədalətli olanlarının Türk hökmdarları olduğunu və onların içində adı məşhur olanın Taciklərin (İranlıların) Əfrasiyab dedikləri Alp Ər Tonqadır [12. Yusuf Has Hâcib. Kutadgu Bilig I. Metin, (Hazr: R.R.Arat), Ankara. 1991 .s. 43.].

(Ardı var)