
گادتب: آهن در زندگی بشر تاثیر غیر قابل انکاری داشته و دارد ؛زندگی ترک ها هم به نوعی با آهن در ارتباط بوده است و زبان ترکی گنجینه ای قوی از آهن و متعلقات و مشتقات آن دارد؛ شاید وجود برخی باورها و ضرب المثل در باور و ادبیات ترکان بتواند گویای این مطلب باشد. در بین ترکان مثل معروفی وجود دارد تحت عنوان جین دمیردن قورخان کیمین که به نوع به نقش و تاثیر آهن در زندگی انسان ها اشاره می کند. در بسیاری از روستاهای اطراف رودخانه قیزیل اوزن و تالوار در محدوده ی بیجار گروس،ماهنشان،اوجایورد[ ایجرود] و شهرستان خدابنده هنوز هم اعتقاد و باورهایی در مورد آهن وجود دارد که قابل توجه و تحقیق هستند. در این مناطق مردم وقتی می خواهند شب ها سر جالیز، رودخانه، صحرا و برای آبیاری به باغ ها و یا شب نشینی بروند حتما با خود ابزار آهنی حمل می کنند چراکه باور دارند اجنه از آهن می ترسند.
دکتر میرعلی رضائی زبانشناس و دکترای زبانهای ترکی در خصوص نقش و میزان حضور آهن در زندگی و باورهای ترکان می نویسد: زبان اجداد ترک ها که عمرشان بر روی اسب گذشته از کلمات و لغات جنگی غنی می باشد، اسامی سلاح و عناصری که از آن ها سلاح تهیه می شد، لباس های محافظ و انواع زره هایی که از آهن درست می شد در طول زمان تبدیل به قوم_نامها شده اند، سرباز ترک سلاح خویش را بعنوان تحفه ای الهی از جانب تانگری – تانری – تاریمی شمرده و با خود حمل می کرده است، به شمشیر خود قسم می خورد و کمانی را هم که بر دوش خود می انداخته همانند رنگین کمان می دانسته و کمری [ قاییش] را بر کمر خود می بست به عنوان نماد هاله ماه حساب می کرد (رضائی،1398،آیدین گلجک)؛ بسیاری از نام های اشخاص،نام فامیل،کوهها،قومنام ها،جاینام و صنعت و شغل ها در ارتباط با آهن و متعلقات آن در حوزه جهان ترک ایجاد شده است مانند:
1-اسامی اشخاص: تیمور،تمیر،تموچین،تبیر،
2-نام فامیل: تیموری،دمیرچی،تمیرچین،تبیرچی،دمیرلی
3-جاینام ها(روستاها و شهرها): تیمورلو،تیمور شرقی،تیمورآباد،تیمورشهر،حسن تیمور
4-صنعت و حرفه: دمیرچی،دمیرساتان،تبیرچی،[ در لسان ترکی تبدیل فونم ب به م متداول است]
5-کوهها و رودها : تمیرداغ،تبیرداغ، تمیرچایی،تبیرسو
6-القاب: تیمورتاش،دمیرتاش،تبیرداش[ تاش: شاه،فرمانده – داش: سنگ،همراه،همزاد]
7- …
پروفسور ایلهامی جعفرسوی در خصوص نقش و جایگاه آهن در اندیشه های نظامی،سیاسی و اقتصادی ترک ها می نویسد: آهن در بین باورهای قدیمی ترکان جایگاه بالاو مهم داشت چرا که کشف آهن ترک ها را در مقایسه با سایر ملل و اقوام در جایگاه برتری قرار داده بود، همزمان زغال نیز مقدس شمرده می شد چرا که آهن با ذغال ذوب و آهن تهیه می شد(جعفر سوی،2010: 305 و 379)؛ در داستان کوراوغلو می خوانیم که آهنگر برای کوراوغلو و سربازانش شمشیرهایی محکم از آهن می ساخت و حتی در افسانه جومونگ[ که از روی داستان حماسی کوراوغلو تقلید و تهیه شده] نیز به نقش آهن و پولاد در پشیبرد اهداف عدالتخواهانه و آزادیخواهانه ی افسانه های کره ای نیز اشاره شده است که بی شباهت به داستان کوراوغلو هم نیستند؛ در افسانه های زندگی ترکان ،انسان ها به کمک آهن به آزادی می رسند و آهنگر در دهانه سوراخی که گرگ از آن گذشته زیارتگاهی درست کرده و کوه آهن را ذوب می کند بر همین اساس در زبان های ملل توران به آهن و سایر فلزهایی که از آنها سلاح و زره تهیه و درست می شود تمیر، تمور، تبیر، تیبیر،تبیر،بولات(پولاد)،میس(اوروفی)، چووون(چدن)،پاخیر،بکور و… گفته شده است. براساس همین گنیجینه کلمات مردمشناسی اسامی مختلفی از قوم ها ایجاد شده است، ترکان آلتای به آهن و کوچ(مهاجرت) تبیر می گفتند(جعفری سوی، 2010: 93 و 379 و 305)؛
منابع:
1)رضائی،میرعلی،سلسله مقالات[ دکتر میر علی رضائی]،آیدین گلجک،تبریز،ش 7،1395
2)جعفر سوی، الهامی، روابط متقابل قوم نامها با اسامی دینی،باکو،2010
3)مختاری نیا،خلیل،اوضاع فرهنگی_اجتماعی ترکان گروس،دانشگاه زنجان،1399