ادتاج اتحادیه دمکراتیک ترک آذربایجان جنوبی
گادتب: ترکی خلجی یکی از زبانهای آلتایی و تنها عضو خانواده آرگو (آرغو) از خانواده زبانهای تورکی است. در حقیقت خلجی ادامه گویش تورکی باستان آرغو است. خلج ها بیشتر در غزنین افغانستان و استانهای مرکزی ایران سکونت دارند.
به نظر پروفسور گرهارد دورفر (Gerhard Doerfer) مهمترین ویژگی زبان تورکی خلجی در آن است که بسیاری از ویژگیهای تورکی باستان را در آواها حفظ کرده است؛ بعنوان مثال حرف «ه» که از دوران نیا-تُورکی (پرُتو توُرک) باقی مانده و قبلاً هم «پ» بوده‌است. بنابراین تورکی خلج از ترکی قدیم یعنی زبان گوک تورک‌ها (=اشاره به امپراطوری گؤک تؤرک در زمان باستان به معنی تورکان آسمانی) که در کتیبهٔ ارخون باقی مانده است، قدیمی‌تر است. همچنین پروفسور دورفر با مشاهدهٔ پاره‌ای ویژگیهای مشترک تورکی خلجی و تورکی قدیم آرغو به این نتیجه رسیده است که خلج‌های مرکز ایران فرزندان همان آرغوها هستند.
ویژگیهای زبان خلجی
1➖ صدای(د) به مشابه تورکی باستانی در تورکی خلجی نیز باقی مانده و به (ی) تبدیل نشده، مانند: هاداق (آیاق= پا)/ هادوری (آیری= جدا) / اودانماق (اویانماق= بیدار شدن). این عدم تغییر در صدا در زبانهای تورکی موجود فقط در تورکی تووا در جنوب سیبری باقی مانده است.
2➖حرف (ی) در اکثر کلمات باقی مانده و از بین نرفته‌است، مانند: ییل (ایل= سال)، یپلیک (ایپلیک= طناب)
3➖حروف (ق) و (گ) مانند گذشته باقی مانده‌اند و از بین نرفته‌اند، مانند: سیچقان (سیچان = موش)، تاووشقان /تؤوشقان (دؤوشان= خرگوش)، یونگ (یون= پشم)، قیسقه (قیسسا= کوتاه)، کورگئگ (کوره ک= پارو).
4➖در انتهای بسیاری از کلمات هنوز کسره و فتحه استفاده میشود و به (ایی) تغییر نکرده است، مانند: تیشه (دیشی= مونث)، تره (دری= پوست) آلتا (آلتی= شش).
5➖در تورکی خلجی به جای کلمه (دییل یا دییر) به معنای (نیست) مانند تورکی قدیم از کلمه (داغ یا دَق) استفاده میشود.
6➖صامتها (کوتاه، بلند، دیفتونگ) هنوز به شکل تورکی باستانی باقی مانده، در حالیکه در اکثر زبانهای تورکی این صامتها کوتا یا نسبت به قبل کوتاه‌تر شده‌اند، مانند: اوون (اون= دَه)، هئو (ائو= خانه) کؤز (گؤز= چشم)، قول (قُل= بازو)، یورقان (یُرقان= لحاف).
7➖«ه» اول کلمات از دوران تورکی مادر (قبل از تورکی قدیم قرون ۷-۶م) باقی مانده، در حالیکه در سایر زبانهای تورکی بسیار نادر است، مثلاً هاز (آز= کم)، هاقاچ (آقاج= درخت)، هوزوم (اؤزؤم= انگور)، هئو (اِئو= خانه)، هوچاق (اوجاق)، هتک (اتک= دامن).
8➖حرف(ک)نیز در اول بسیاری از کلمات باقی مانده و به (گ) تبدیل نگردیده است، مانند:کؤن / کین (گؤن= آفتاب، روز)، کئچه (گئجه= شب)، کؤرمک (گؤرمک= دیدن)، کؤز/کئز (گؤز=چشم).
9➖دیگر ویژگی زبان خلجی وجود حرف (ت) در اول کلمات به جای حرف (د) است، مانند:تیل (دیل= زبان)، تیش (دیش= دندان) تؤش (دوش= سینه)، تیرناق (دیرناق= ناخن)، تیز (دیز= زانو)، تؤرت (دؤرت= چهار).
10➖در وسط کلمات حرف (غ) به صورت (ق) تلفظ میشود، مانند: بوقاز (بوغاز= گلو).
11➖کلماتی که در تورکی آذربایجانی به (خ) ختم میشوند، در خلجی به (ق) ختم میشوند، مانند: توق (توخ= سیر)، قولاق (قولاخ= گوش)، بارماق (بارماخ= انگشت)، تورپاق (تورباخ= خاک)، اوزاق (اوزاخ= دور).
12➖در تورکی خلجی پسوند مفعولٌ عنه (از) مانند تورکی قدیم (دا) یا (ده) است، در حالیکه در تورکی امروزی، (دان) و (دن) است، مثال: بیز او بؤز سودا ایچتیک. (ما از آن آب خنک نوشیدیم). نئرده کئلی یورین؟ (از کجا می‌آیی؟)
13➖حرف (نی) تورکی قدیم که در تورکی اوغوز و بسیاری لهجه‌های دیگر به (ی) تبدیل شده، در تورکی خلج مانند تورکی قدیم آرگو به (ن) تبدیل شده‌است. مانند: کون / قون= گوسفند که در تورکی قدیم، کونی / قونی و در تورکی امروزی کویون و در لهجه آذربایجانی قویون گفته میشود.
حسب پژوهش‌های به عمل آمده از سوی دورفر و تزجان شیوه خلجی و آواهای مورد استعمال آن بسیار اصیل بوده و به نوع خود یکی از لهجه‌های_مستقل ترکی همانند لهجه های زیر شمرده میشود:
۱_ گروه چوواش،
۲_ گروه جنوب غربی و یا گروه اوغوز
۳_ گروه شمال غربی و یا قبچاق،
۴_ گروه جنوب شرقی و ایغور،
۵_ گروه شمال شرقی ویا سیبری،
۶– گروه یاقوت،
۷_ گروه خلج.
حدود ۴۳ سال پیش وقتی كودك بودم، در محیطی كه زندگی می‌كردم نه تنها والدین و اقوام بلكه تمامی ساكنان یك روستای ۱۵۰۰ نفری، همگی به #زبان_ترکی خلجی سخن میگفتند و هیچ ضرورتی برای فراگیری زبان دیگری احساس نمی‌شد. درست یادم است كه در این سالها از بین ۱۵۰۰ نفر تنها ۱۰ نفر می‌توانستند به زبان فارسی سخن بگویند. در این سالها یك كودك خلج از ۲ طریق زبان مادری را می‌آموخت
۱_ از طریق والدین اقوام و دوستانی كه با آنها زندگی می‌كرد.
۲_ از طریق آموزش درمكتب خانه یا هوقماق.
مكتب محلی برای تحصیل علم بود در رأس آن یك نفر بنام ملا یا میرزا وجود داشت، برخی از میرزاهای ترك زبان حتی خودشان نیز به راحتی به زبان فارسی مسلط نبودند. در مكتب خانه های خلجستان به دانش آموزان علاوه بر آموزش قرائت قرآن كریم، آموزش #زبان_تركی، ادبیات تركی بویژه قرائت كتاب اشعار مرثیه به زبان تركی مثل قمری و دخیل، اشعاری به زبان فارسی چون خزینه الاشعار و گلستان سعدی، نصاب، تمرین خط و عریضه‌نویسی را می آموختند.
این مکتب خانه ها درسطح روستاهای خلجستان فعال بودند. به عنوان مثال در سال ۱۳۴۷/۱۹۶۸ در روستای ۱۵۰۰ نفری ما تلخاب سه مكتب خانه به امر آموزش فعالیت میكردند. در پایان دوره آموزشی ۵ ساله در این مكتب خانه ها یك دانش آموز خلج به امور ذیل اشراف پیدا می‌كرد:
۱. قرآن كریم را بخواند.
۲. متون تركی از قبیل ؛ اشعار قمری نسخه های تعزیه و… را بخواند.
۳. متون فارسی از قبیل ؛ گلستان سعدی را بخواند.
۴. نحوه مكاتبه با یك مسئول مملكتی و یا نامه به والدین را بداند.
در این مكتب خانه ها هیچ محدویت جنسیتی وجود نداشت و كودكان بصورت مختلط به تحصیل علم می‌پرداختند اما در همان سالها ۱۳۴۴ صدای پای سربازمعلم كه به فارسی «سپاهیان ترویج دانش» معروف بودند ازطرف دولت وقت (محمدرضاپهلوی) شنیده شد. این افراد بدنبال انقلاب سفید شاه و ملت مأموریت داشتند مكتب ها را ببندند و مدارس دولتی دایر كنند. چون مردم مخالف فرستادن كودكان خود به مدارس بودند لذا آنها متوسل به زور می‌شدند.
درسال ۱۹۶۵ اولین مدرسه دو كلاسه را در روستای ما دایركردند. و دانش آموزان سه مكتب خانه را با زور و ارعاب به این مدرسه بردند. در واقع شیپور آغاز جنگ میان #زبان_مادری و آموزش زبان رسمی كشور توسط سپاهیان ترویج دانش نواخته شد. هنوز بخوبی یاد دارم كه در دیوار كلاس درس یك تابلوی توسط سرباز معلم نصب شده بود و در این تابلو زبان فارسی را با تصویر یاد می‌داد معلم یك ساعت تلاش می‌كرد تا به دانش آموزان خلج زبان تفهیم كندكه این تصاویر (شتر، اسب، آب، لاک پشت ودرخت) گویای چیست؟ او یكی یكی اسم این اشکال را از دانش-آموزان می‌پرسید. دانش آموزان با صدای بلند میگفتند:
تَوه/Teve، ¬هات/Hat، سوو/Suv، باقا/Baqa، ¬هاغاچ/Haġaç. معلم می‌گفت نه: « این توه نیست، این شتراست. این¬هات نیست، اسب است. سوو نیست، آب است. باقا نیست، لاک پشت است و¬ هاغاچ نیست درخت است». سرانجام بعد از 1ساعت تلاش در پایان درس وقتی از تك تك دانش آموزان می‌پرسید این چیست دانش آموز می‌گفت توه، ¬هات، سوو، باقا و¬هاغاج. ومعلم باصدای بلند و باعصبانیت داد می‌كشید نه احمق این شتراست و…
و اكنون بعد از ۴۰سال از آن تاریخ گذشته است باید اعتراف کنم، اگر همان تابلو را بر دیوار مدرسه ابتدایی در‌یك روستای #ترکی_زبان نصب نماییم و از دانش آموزان بپرسیم نام اینها را به شیوه خلجی بگوید، او قطعا نمی‌تواند لذا به فارسی جواب خواهد داد: شتر، اسب، آب، لاك پشت و درخت. و این یعنی شكست و زوال زبان ترکی خلج و پیروزی زبان رسمی بر زبان مادری. و اما علت اینكه چرا این پاسخ را خواهد داد چیست؟!
منبع: علی اصغر جمراسی، فصلنانه فرهنگی_ اجتماعی فارسی _ ترکی ” صداقت”، پاییز ۱۳۹۵ ، شماره اول، مقاله ای شواهد خاموشی زبان کهن ترکی خلجی در مناطق خلج نشین استان های مرکزی و قم .
