جمعه , مارس 29 2024
azfa

توركلرده یئنی گون- ياز بايرامي

گادتب: يئني ايل بايرامي طبيعتين اويانماسي و يازين گلمه سي ايله سيخ باغلي اولان ياز بايرامدير. ياز بايرامينين يارانما تاريخي  بير سيرا يانليش وئرسيالارين عكسينه اولاراق ايلك انسانلارين طبيعتله بيرباشا ايلگيسي ايله باغليدير. اونا گؤره ده, بو بايرامين ايزينه ايلك بشر سيويليزاسيانينين ياراديجيسي، توركلرين اجدادي –  شومئرلرده راست گليريك. اصلينده  شومئرلرده تخمينا 7500 ايل بوندان اؤنجه قيد ائديلن ياز بايرامي- دوموز، ميفلشميش شكيلده شومئر اساطيرينده عكس اولونموشدور. هر هانسي بير حادثه نين ميفلشمه سينه ايسه اوزون ايللر واخت لازم اولماسيني نظره آلاراق, بو بايرامين يارانما تاريخينين داها قديم اولماسيني سؤيله مك مومكوندور. گؤركملي آلمان عاليمي ائوئلين كلئنگئل شومئرلرده قيد ائديلن بو بايراملا باغلي يازميشدير: «ان بؤيوك و ان واجيب بايرام يئني ايل بايرامي ايدي.»1 

شومئر ميفولوگياسيندا بو بايرامين يارانماسي بيتگي و حيات آغاجي آللاهي – دوموزون، گؤي آناسي آللاهي ”اين آنا“يا ائلچي گئتمه سي و باشقا ائلچي كندلي آللاهي- انكيمدو طرفيندن اؤلدورولمه سي (يايين سونودا) و هر ايل يئنيدن ديريلمه سي (يازين اولينده) ايله علاقه دار قيد ائديلير. يعني دوموز اؤلنده پاييز- قيش گلير ديريلنده ياز گلير  و طبيعت ديريلير.2 بو بايرام مختلف شنليكلرله ياناشي قوتسال ائولنمه مراسيمي ايله سون حده چاتيردي3.

بو گون آذربايجاندا و باشقا تورك ائللرينده  آخير چرشنبه و بايرام گونو گنج اوغلان و قيزلارين بختلرينين آچيلماسي و طالعلرينين آيدينلاشديريلماسي ايله باغلي مختليف فال خاراكتئرلي اويونلار دا همين دؤورون قاليقلاري ايله باغليدير. عيني زاماندا «شومئرلر بو بايرامي ”آ- كي- تيل“ آدلانديريرديلار. قيد ائتمك لازيمدير كي، “تيل” سؤزو شومئرجه ياشام و يا يئني دوغوش معناسيني داشيميشدير. ” تيل- تي“ كيمي ده يازيلميش بو سؤز تيري، ديريك، تيريك شكلينده تورك ديللري ايله عينيلشديريلير.»4

ياز بايرامينين شومئرلرده كئچيريلديگي زامان حاققيندا دا ائوئلين كلئنگئل يازير: «يئني ايل بايرامي مارتدا، آيين بيري ايله اون بيري آراسيندا مارت – آپرئل ياغيشلاري زاماني كئچيريلير، يعني او واخت كي, بوتون طبيعت اويانير و قيشين قورتارماسيندان سونرا هر يئرده جانلانما، يئني حيات باشلانيردي»5 بو ايسه سونرادان آذربايجان و بير سيرا باشقا تورك ائللرينده نوروز آدلانان ياز بايرامي ايله تام اوست- اوسته دوشور. توركلرده بايرام قاباغي و بايرام مراسيملري بير آيدان آرتيق بير دؤورو احاطه ائده رك آپرئل آيينا كيمي دوام ائدير.

يئني ايل – ياز بايرامي اورتا آسيادا دا ميلاددان يوزلر ايل اؤنجه قورولان هون امپراتورلوغوندان گونوموزه قده ر بوتون تورك دؤولتلرينده قيد ائديليب. آسيا هونلاري ايلين بيرينجي، بئشينجي و دوققوزونجو آيلاريندا بايرام ائديب گؤيه قوربانلار كسرديلر. ايلين ايلك آييندا (مارت) تانهونون ساراييندا تؤره ن دوزنلنير هونلارا باغلي بويلارين  باشبوغلاري تانهونون سارايينا توپلانير، يئر، سو و گؤي تانرييا قوربانلار كسيلردي.6

ميلاددان اؤنجه 800- نجو ايلده اويغور توركلرينه قوهوم اولان ” تي“ توركلرينده يئني ايل مارت آيينين اوليندن حساب ائديليردي.7

تابقاچ توركلري (557، 550- 315-نجي ايل) ده يازين ايلك آييندا اؤلكه نين شرق بؤلگه سينده كي تاپيناق گؤره ويني يئرينه يئتيرن ”تاش- ائو“ ده گؤي تانرييا، آتا روحلارينا قوربانلار كسر، داها سونرا بؤلكه يه قايين آغاجي اكه رديلر.8

گؤي توركلرين ده (744- 552- نجي ايلده) بيري ياز آييندا اولماق اوزره ايلده اوچ  دفعه تكرارلانان بايراملاري وار ايدي.9

اويغور خاقانليغينين داغيلماسيندان سونرا 840- نجي ايلده تورفان بؤلگه سينه يئرلشن اويغور توركلري بوديزمي  قبول ائتميشلر.  بونلار Do Yen Wang- – نون آنلاتديغينا گؤره يازدا توپلو حاليندا ياخينداكي معبدلره گئدرديلر.10

اويغور خاقانليغينين يئرينه قورولان قيرقيز خاقانليغي حاققيندا معلومات وئره ن 10- جو عصر اسلام سياحي ابو دولف قيرقيزلاردا اوچ بايرامين اولماسينا اشاره ائدير. يازدا قيد ائديلن  بايرام مارت آيينا تصادف ائديردي.11

ائلخانيلر زامانيندا (1350-1220-نجي میلادی ايلی) دا ياز بايرامي عادتلري مؤوجود ايدي.

اورتا عصر مؤلفلري  ماحمود كاشغارلي، ابوريجان بيروني و خواجه نظام الملك بوتون تورك خالقلاري، اورتا و اؤن آسيا خالقلاري آراسيندا نوروز بايرامينين  كئچيريلمه سيني قيد ائديرلر.13

سلجوقلولاردان سونرا آنادولويا حاكيم اولان  توركمن بيگليكلرينده ده نوروز، گونشين قوچ بورجونه گيرديگي گون اولاراق قبول ائديلميشدير. آغ قويونلو حكمداري اوزون حسن بيين (1478- 1453-نجي م.ايل) شرقي و جنوبشرقي آنادولويا حاكيم اولدوقدان سونرا تاريخده ”حسن پادشاه قانونلاري“ اولاراق  شهرت قازانميش قانونلاريندا نوروز دقته آلينميشدير.14

ياقوت توركلرينده ده ”ييس– ياهي“ آدلانان ياز بايرامي مؤوجوددور.15

فرانسيز سياحي گابريل بونوالوت 1882-1881- نجي ايللرده اورتا آسيادا اولموش، بورادا رمضان و قوربان بايراملاريندان علاوه ”ايل باشي“ بايرامينين اولماسينا اشاره ائدير. همين بايرام آرسول آدلانيردي.16

ائتنوگراف ق. پ. سئنئساريئو خوارزم اؤزبكلرينين اسلاما قدركي عادت عنعنه لرينين تدقيقينه حصر ائتديلميش اثرينده يازير كي، نوروز اورتا آسيانين هر يئرينده  باهار، يئني ايل و اكينچيليك ايشلرينين باشلانماسي بايرامي اولموشدور. هم ده بو بايرام عادتاً ايلين ياز برابرليگي– يعني گئجه ايله گوندوزون عينيلشديگي واختا دوشور. 17

قيرقيز توركلري آراسيندا گئجه ايله گوندوزون بير اولدوغو گونده نوروز فستيواللارينين كئچيريلمه سي قيد ائديلير. قيرقيز تقويمينه گؤره قوزو- قوچ بورجونون گؤيده گؤروندوگو ايكينجي گونو يعني 22 مارت گونو ”‌ باش آي“ دئييلن يئني ايلين ايلك آيينين بيرينجي گونو ايدي.18

آلتاي بؤلگه سينده ياشايان شامانيست توركلر ياز و يا يئني ايل بايراميني جيلقاياق آدلانديريرلار. جيلقاياق بايراميندا انسانلار يئني بير ايله آياق باسديق دئيه سئوينر،  شنليك ائدرلر.19

چوواش توركلرينده ده ناوروس، نووروز بايرامي مارت آييندا اولوب يئني ايلين ايلك گونو آنلامينا گلير.20

غربي سيبئريادا آباكان تاتارلاريندان اولان كاچالار آراسيندا يازدا گئچيريلن ديني ماهيتده ”تيياس تويو“ آدلانان بير مراسيم ده مؤوجوددور.21

قازاق توركلرينين ديلينده ” ‌نوروز آيي“ ، ” نوروز بايرامي“ ، ” نوروز گؤجه “ كيمي كلمه قروپلاري وار، آنجاق نوروز گونو دئيه بير سؤز قروپو يوخدور. نوروز كلمه سي قازاق توركلرينده بايرامين و او بايرامين كئچيريلديگي آيين آدي اولاراق ايشله ديلير. آما نوروز بايرامينين كئچيريلديگي گونون آدي ”اولوسون اولو گونو“ و ”اولوس گونو“ اولاراق آدلانديريلير.22

دوبروجا بؤلگه سينده ياشايان كيريم توركلرينده نوروز عنعنه سي بو گون ده ياشاماقدادير. كيريم توركجه سينه نوروز سؤزو ناورئز شكلينده گيرميش و 21 مارت گونو بو بايرام كئچيريلير. گونلرين اوزانماغا، گئجه لرين قيسالماغا باشلاماسي سببي ايله بو گونون باشقا بير آدي  دا” گون دؤنومو“ دور. كيريم توركلرينده گئجه ايله گوندوزون برابر اولدوغو 21 مارت گونونه ”كانتار“ دا دئييلير.23

همين بايرام باتي تراكيادا “مئوريس”، كئچميش يوگوسلاويا اراضيسينده ياشايان توركلرده ”سلطان-ي ناوريز“ ، قبرس توركلرينده ”مارت دوققوزو“ ، آنادولودا ”سلطان-ي نئوروز“ ، ”نئوروز سلطان“ و ساير آدلاناراق مارتين 21- ه تصادف ائدير.24

عيني زاماندا ميلادي 11- نجي عصرده  ماحمود كاشغارلينين دا ”ديوان لغات الترك“ آدلي اثرينده اشاره ائتديگي قديم اون ايكي حيوانلي تورك تقويمينين باشلانغيجي 21 مارتا تصادف ائدير. ماحمود كاشغارلي همين اثرينده بو تقويمين يارانماسي مسئله سيني ده  قديم تورك خاقانلاريندان بيري ايله باغلاميشدير.25 «هله ائراميزدان اول بيرينجي مين ايلليكده بير سيرا تورك خالقلاري آراسيندا معلوم اولان بو  اون ايكي حيوانلي تورك تقويمينين قاليقلاري آذربايجاندا معاصر دؤوره قده ر قالميشدير… نوروز بايرامينين ايلين، مارتين 21- دن باشلاماسي ايسه تام علمه اساسلانير. چونكي بو دقيق آسترونوميك تقويم اولوب، اساسيندا گونشين ايلليك حركتي دورور.»26

همچنین ياز بايرامينين توركلرده باشقا خالقلاردان داها اول مؤوجود اولماسي تكجه بو فاكتلارلا دگيل هم ده تورك ميفولوژي تصورو و تفكورو ايله ده اثباتلانير.

توركلرده ياز بايرامي يوخاريدا قيد ائديلديگي كيمي زامان – زامان مختليف آدلارلا آدلانديريليب. ماحمود كاشغارلي ”ديوان لغات الترك“ آدلي اثرينده توركلرين بو بايرامي ”يئني گون“ آدلانديرماسيني قيد ائدير. 27 بوندان باشقا ايلك ياز، يئنگي گون، نوروز و سلطان-ي نوروز آدلانديريليب.28 لاکین اصلینده  ایک آدی “یئنگی گون = یئنی گون” اولان نوروز بایرامی غزنه لیلر (سلطان ماحمود) زامانیدان تاجیک دیلینین رسمی دؤولت دیلی کیمی قبول ائدیلمه سی و تبلیغی ایله تورکلرین یئنگی گون بایرامی دا حرفی ترجمه ایله نوروز آدلاندیریلدی. اصلینده اگر بو بایرام تاجیکلرین بایرامی اولسایدی آدی نوروز یوخ روزنو اولاردی. تورکجه دن حرفی ترجمه اولدوغو اوچون نوروز آدلانیب. سلجوقلارین دؤورونده سلطان جلال الدوله ملیکشاهین گؤستریشی ایله 1079- نجی ایلده جلالی تقویمی ترتیب ائدیلنده ایسه تورکجه دن ترجمه اولان یئنگی گون بایرامی دا نوروز کیمی رسمیلشدی و تورک سلطانینین گؤستریشی ایله نوروز ادلاندیریلدیغی اوچون بیر چون یئرلرده نوروز-ئ سلطانی کیمی دیللر ازبری اولموش و گونوموزه کیمی قالماقدادیر. اونا گؤره ده داها سونرالار یئنی گون بایرامینین آدی “نوروز” شکلینده تورک ادبیاتینا داخیل ائدیلمیشدیر.  بئله کی توركوستان ادبياتيندا  نوروز سؤزونه 15- جي عصرده امير علي شيرنوائينين اثرلرينده راست گليريك.29

مير علي سيد اوف آذربايجاندا ياز بايرامي ايله باغلي مؤوجود اولان ياز بلگه سي  ياز خانيم و اؤلولر خاقاني قيشين ميفيك افسانه سيني قيد ائده رك بئله قناعته گليركي، بو ميفيك افسانه نوروزلا باغلي اولوب و نه واختسا بو ميفيك افسانه نين و اونون پئرسوناژلارينين اصيل آدلاري وارميش. چاغ اونلاري اونوتدورموش, يئرينه نوروزو قويموشدور.30

بئله لیکله آپاريلان تدقيقاتلاردان آيدين اولور كي، تاريخ بويو توركلرده قيد ائديلن ياز بايرامي تكجه اورتا عصرلردن نوروز، بير چوخ تورك ائللرينده (آنادولو، توركوستان و ساير.) ايسه  نوروز-ي سلطاني و سلطان نوروز كيمي ايشلنمگه باشلاميشدير. بو ايسه اورتا عصرلرده سلجوقلو تورك سلطانلارينين تقويم اصلاحاتي و فارس ديليني رسمي ديل ائتديكلري دؤوره تصادف ائدير. «بيلديگيميز كيمي هر ايل  365 گون حساب اولدوغو اوچون نوروز هر دؤرد ايلده بير گون گئرييه چكيليردي و بئله ليكله بعضاً يايا و يا قيشا دوشرميش. بو مسئله بؤيوك سلجوق پادشاهي مليكشاه زامانينا قده ر دوام ائتدي. او عمر خيام  و باشقا عاليملرين يارديمي ايله اؤز آديني داشيان جلالي تقويمينين تمليني قويدو و نوروز باهارين ايلك گونونده يعني گونشين حمل بورجونه گيرديگي گونده ثابتلشدي.31

سلجوقلولاردان سونرا بؤلگه يه حاكم اولان ائلخانيلر زامانيندا تقويمده اصلاحات آپاريلدي. قازان خان زامانيندان اعتيباراً جلالي تقويمي اوزرينده آپاريلان چاليشمالار سونوندا ”تاريخ ايلخان“ آدي وئريلن تقويم ميدانا گتيريلدي.32

پروفسور رشات گنج ”سلطان نوروز“سؤزونه داير قيد ائديركي: «21 مارت تاريخيني گونشه باغلي تقويم باشلانقيجي اولاراق قبول ائدن سلجوقلو سلطاني جلال الدوله ابوالفتح مليكشاهين آدينا اضافتاً نوروزا ”سلطان نوروز“ آدي وئريلميشدير.»33 بو فيكر ايسه منطقليدير. بو دؤورده فارس ديليني تورك دياريندا رسمي ديل ائدن تورك شاهلاري آپارديقلاري تقويم اصلاحاتي ايله باغلي ياز بايرامينين آديني نوروز-ي سلطاني و نوروز شكلينده اؤلكه لرينده خالقين ديلينه سالميشلار. چونكي بو گون بوتون توركلرده قيد ائديلن ياز بايرامي هاميسيندا نوروز آدلانمير. ماهيت عيني اولسادا آد فرقليدير. بو ايسه همين دؤورده نوروز سؤزونون بير سيرا تورك خالقلارينين  ديللرينه كئچمه سي ايله باغليدير. ترتيب ائديلن همين تورك تقويمي ايسه 31 مارت 1925- نجي ايله كيمي ايراندا وارليغيني دوام ائتديرميشدير. باشقا طرفدن مليكشاهين ترتيب ائتديرديگي همين جلالي تقويمي افغانيستاندا دا سون زامانلارا قده ر ايشلنمگه دوام ائتميشدير. بو گونكو ايران و افغانيستاندا ايشله ديلن تقويم، ايل باشي نوروز اولاراق قبول ائدن جلالي آدلي بو تورك تقويمينين دگيشديگي بير شكليدير. ديگر طرفدن خوارزمده كي تورك خانليقلاري ايله هنديستانداكي تورك بابور  خانداني دا بو تورك تقويميني ايشلتميشلر.34

قايناقلار:

1-    علم الدين علي بي زاده « آذربايجان خالقينين معنوي مدنيت تاريخي» گنجليك نشرياتي ، باكي 1998، ص. 148

2-    – فيض اللهي وحيد «عيد نوروز ايران يا عيد دوموز تركان”، روزنامه شمس تبریز و   سایتwww.shamsnews.com

3-    “تريبون” ژورنالي ساي 3 ، ايسوئچ 1998 ، ب. گري «تاريخچه آئينهاي بهاري در بين اقوام مختلف دنيا» ص. 14

4-    “تانيتيم” قزئتي ساي (18)11، 1-6 آپرئل، باكي 1999، آلپاي تبريزلي (مؤلف) «نوروز بايرامي»

5-    – علم الدين علي بي زاده « آذربايجان خالقينين معنوي مدنيت تاريخي»، گنجليك نشرياتي ، باكي 1998، ص. 149

6-    و. ائبئرهارد « چينين شمال قونشولاري» ترجمه: نعمت اولوتوغ ، آنكارا 1942، ص.76

7-    “تريبون” ژورنالي ساي 3 ، ايسوئچ 1998 ، ب. گري «تاريخچه آئينهاي بهاري در بين اقوام مختلف دنيا» ص. 16

8-      پروفسور عبدالخالق م. چاي « تورك ارگنه كون بايرامي- نوروز» آنكارا 1991 ، ص.47

9-    پروفسور عبدالخالق م. چاي « تورك ارگنه كون بايرامي- نوروز» آنكارا 1991 ، ص.47

10-                       پروفسور عبدالخالق م. چاي « تورك ارگنه كون بايرامي- نوروز» آنكارا 1991 ، ص. 48

11-                       پروفسور عبدالخالق م. چاي « تورك ارگنه كون بايرامي- نوروز» آنكارا 1991 ، ص.48

12-                       بارتولد سپولر « ايران موغوللاري ، سياست اداره و كولتور، ايلخانيلر دؤورو، 1350-1220» ترجمه جمال كؤپرولو، آنكارا 1957 ، ص. 190

13-                       “تريبون” ژورنالي ساي 3 ، ايسوئچ 1998 ، ب. گري «تاريخچه آئينهاي بهاري در بين اقوام مختلف دنيا» ص. 16

14-                       پروفسور عبدالخالق م. چاي « تورك ارگنه كون بايرامي- نوروز» آنكارا 1991 ، ص.40

15-                       پروفسور عبدالخالق م. چاي « تورك ارگنه كون بايرامي- نوروز» آنكارا 1991 ، ص.49

16-                       گابريئل بونوالوت «اسير يورت اورتا آسيادان» ترجمه: رشات اوزمان، ايستانبول 1976، ص.72

17-                       قمرشاه جوادف « اكينچيليك مدنيتيميزين سوراغي ايله»  آذربايجان دؤولت نشريياتي، باكي1990  ، ص. 136-137

18-                       پروفسور عبدالخالق م. چاي « تورك ارگنه كون بايرامي- نوروز» آنكارا 1991 ، ص.68

19-                       ناداي يوقوشئوا « آلتاي توركلرينده خاكاسلاردا جيلقاياق»، اولوسلار آراسي نوروز سمپوزيومو بيلديريلري» تركيه جمهوريتي كولتور باكانليغي23-21 مارت 2000 آنكارا، ص.166

20-                       – پروفسور عبدالخالق م. چاي « تورك ارگنه كون بايرامي- نوروز» آنكارا، 1991، ص.58

21-                       پروفسور عبدالخالق م. چاي « تورك ارگنه كون بايرامي- نوروز» آنكارا 1991 ، ص.68

22-                       پروفسور شاكير ايبرايئو «نوروز بايرامينين قازاق توركلرينده قوتلانماسي و اونون اسكي تورك فلسفه سي ايله باغلانتيسي» اولوسلار آراسي نوروز سمپوزيومو بيلديريلري» تركيه جمهوريتي كولتور باكانليغي23-21 مارت 2000 آنكارا، ص59

23-                       پروفسور عبدالخالق م. چاي « تورك ارگنه كون بايرامي- نوروز» آنكارا 1991 ، ص.99

24-                       پروفسور عبدالخالق م. چاي « تورك ارگنه كون بايرامي- نوروز» آنكارا 1991 ، ص.117-112

25-                       ماحمود كاشغارلي « ديوان لغات الترك» 4- نجي چاپ ، چئويرن: بسيم آتالاي، جلد 1 ، آنكارا 1998، ص.344

26-                       قمرشاه جوادف « اكينچيليك مدنيتيميزين سوراغي ايله»  آذربايجان دؤولت نشريياتي، باكي1990  ، ص. 135-134

27-                       ماحمود كاشغارلي « ديوان لغات الترك» 4-نجي چاپ ، چئويرن: بسيم آتالاي، جلد 1 ، آنكارا 1998، ص.347

28-                       “تريبون” ژورنالي ساي 3 ، ايسوئچ 1998 ، ب. گري «تاريخچه آئينهاي بهاري در بين اقوام مختلف دنيا» ص.15

29-                       “تريبون” ژورنالي ساي 3 ، ايسوئچ 1998 ، ب. گري «تاريخچه آئينهاي بهاري در بين اقوام مختلف دنيا» ص. 16

30-  مير علي سيداف «ياز بايرامي» گنجليك نشرياتي، باكي 1990 ، ص.10

31-                       “وارليق” ژورنالي ساي 4-95 ، تهران قيش 1373 ، دكتر جواد هئيت« نوروز بايرامي ايراندا»، ص.5

32-                       پروفسور عبدالخالق م. چاي « تورك ارگنه كون بايرامي- نوروز» آنكارا 1991 ، ص. 40

33-                       رشات گنج « تورك تاريخينده و كولتورونده نوروز» تورك كولتورونده نوروز/ اولوسلارآراسي سمپوزيومو بيلديريلري، آتا تورك كولتور مركزي يايينلاري، آنكارا 1995ؤ ص.23-15

34-      پروفسور عبدالخالق م. چاي « تورك ارگنه كون بايرامي- نوروز» آنكارا 1991 ، ص. 40

حسن صفری

 

 

دوباره امتحان کنید

حضور بانوان طرفدار تراختور در استادیوم

گادتب: به گزارش مرکز گادتب، برخی رسانه های هواداری تیم تراختور از صدور مجوز حضور …

«احد سیف‌خواه» با قرار وثیقه از زندان مرکزی تبریز آزاد شد

گادتب: به گزارش مرکز گادتب، «احد سیف‌خواه» برادر «آیاز سیف‌خواه» (فعال آزربایجانی که در بند …

دیدگاهتان را بنویسید