حسن راشدی: ترکان آذربایجان ساکنین اصلی و بومی آذربایجان

گادتب: در مورد بومی بودن ترکان در آذربایجان در کتاب تاريخي «کتاب التيجان» که به دست تاريخ نويس عرب «ابو محمدعبدالملک ابن  هشام» نوشته شده و خود وي در تاريخ ۸۲۹- ۸۲۸ ميلادي (۲۰۸-۲۰۹ هـ  ق) در گذشته است در مورد مذاکرات معاويه اوّل خليفه  پنجم با عبيدابن شرويه (سالهاي ۶۶۱-۶۶۸ ميلادي) آمده است:

عبيد ابن شرويه در مورد حمله شمر بن القطاف به آذربايجان در زمان «رايش» پادشاه يمن در حضور  معاويه صحبت مي¬کرد؛ او اظهار ميداشت که آنچه در حملة ابن¬القطاف اتفاق افتاده به دستور او بر روي دو سنگ نوشته شده که اين سنگها اکنون( زمان وی)  نيز در آذربايجان نگهداري مي شوند, وقتي صحبتهاي عبيد باينجا مي رسد, معاويه سخن عبيد را قطع کرده مي پرسد:

عبيد, ترا خدا نظر و خاطرات خود را در مورد آذربايجان برايم بگو.

عبيدابن شرويه چنين جواب مي¬دهد: «آنجا سرزمين ترکان است, آنها در آنجا متمرکز شده و اجتماع بزرگ و متشکلي را فراهم آورده اند.»

«در جريان گفتگوي عبيد با معاويه دوبار از آذربايجان سخن به ميان آمده است. بار اوّل از حملة حارث رايش, پدر ابرهة معروف, که به روايتي در سال تولد حضرت محمد (ص) بافيل به مکّه حمله کرد- به آذربايجان سخن رفته است. به روايت عبيد, رايش با صد هزار قشون از يمن به راه افتاد و از طريق جزيره¬العرب و عراق به کوهستان موصل فرود آمد و در آن جا شمربن القطاف. . . را همراه با صد هزار لشکر روانة آذربايجان کرد.» «شمر وارد آذربايجان شد جنگجويان آن¬ها را کشت و کودکان را اسير گرفت. پس باز آمد و روي دو پاره سنگ موضوع آمدنش را نگاشت. آن دو سنگ هم امروز [در اواسط سدة يک هجري] بر ديوار آذربايجان باقي است.

معاويه گفت: خدا ترا خير دهاد, از حال آذربايجان بگو؟

عبيد گفت: آذربايجان از سرزمينهاي ترک است و ترکان در آن گرد آمده اند . . . » بار دوم, عبيد از حمله تبع الرائد بن تبع الاقران بن شمر يرعش- که او را تبع اکبر و يا رائد خوانند و از امراي يمن بوده- به آذربايجان سخن گفته است.  از آنجايي که ابرهه در حدود سالهاي ۵۳۳-۳۴ میلادی به پادشاهي يمن رسيده» ميتوان حدس زد که حمله حارث رايش به آذربايجان در حدود ربع اوّل سدة ۶ میلادی [حدود ۵۰۰-۵۲۵ میلادی] صورت گرفته است.

اين خبر را طبري [و به نقل از او بلعمي] و حمزه اصفهاني و ابن اثير و . . . هم با تغييرات اندک نقل و همه به جنگ رايش در آذربايجان اشاره کرده اند. از ميان آنها  تصویر صفحه مربوط به این موضوع  ( حمله تبع الرائد (زائد) بن تبع الاقران بن شمر يرعش) از جلد دوم ، ” تاريخ بلعمی ” (صفحه 681 )  ترجمه ” تاریخ طبری ” که به تصحیح محمد تقی بهار ” ملک الشعرا” صورت گرفته و به کوشش محمد پروین گنابادی  در سال 1353 چاپ شده است  بسنده مي شود.