حسن راشدی: ترکیب جمعیتی – اتنیکی اورمیه در ۱۵۰ سال پیش به استناد سالنامه تاریخی آمریکایی

گادتب: تورک‌ها نزديك به ٩٢ درصد جمعيت شهر اورميه…

امروزها در کلاب هاوس گاهی صحبتهایی از طرف  افراط گرایان  کُرد در ترکیب جمعیتی شهر اورمیه از گذشته و اکنون و نام آذربایجان غربی  می شود که  نه تنها دلالت بر بیسوادی آنها می کند، بلکه گاهی مایه  تعجب از تعصب کور آنها هم می شود!

این افراط گرایان اصرار بر « استان اورمیه» نامیدن « استان آذربایجان غربی » دارند  بدون آنکه سندی بر ادعایشان داشته باشند، حال آنکه اگر نگوئیم از دو هزار سال پیش، حد اقل از صدها سال پیش شهر «اورمو – اورمی- ارمیه » یا « اورمیه» یکی از شهرهای آذربایجان تاریخی بوده و تعریف و توصیفهای زیادی از موقعیت این شهر و میوه ها، بخصوص از « انگورخلوقی، امرود پیغمبری و آلوی زرد»اش در تاریخ آمده است. 

ما در اینجا فقط به یکی از این اسناد تاریخی اشاره کرده و به بررسی جمعیت اتنیکی اورمیه در ۱۵۰ سال پیش که در کتاب دائره المعارف  آمریکایی ثبت شده است می پردازیم .

حمداله مستوفی قزوینی، در کتاب «نزهت القلوب» که در قرن هشتم ( ۷۳۵ هجری قمری) و بیش از ۷۰۰ سال پیش نوشته است و مقاله سوم آن به وسیله مورخ و ایرانشناس بریتانیایی « گای لسترنج» تصحیح و در سال ۱۳۶۲ هجری شمسی به وسیله «انتشارات دنیای کتاب» در تهران چاپ شده در  باب سوم کتاب و صفحه ۷۵ «در ذکر بلاد  آذربایجان» می نویسد:

« و آن نه تومان [ولایت] است و بیست و هفت پاره شهر، اکثرش را هوا به سردی مایل است و اندکی معتدل بوَد، حدودش با ولایت عراق عجم [ مناطق استان مرکزی، قم  تا استان اصفهان امروزی]   ….پیوسته است و طولش از باکویه تا خلخال  نود وپنج فرسخ  …..است».

 در ادامه و در توضیحات تومان و بلاد [شهرهای] آذربایجان و در صفحه ۸۵ می نویسد:

« تومان خوی چهار شهر است: خوی، سلماس،ارمیه و اشنویه. خوی از اقلیم چهارم است …..» سپس مشخصات هر کدام از این شهرها و موقعیت جغرافیایی، آب و هوا، نوع  کشاورزی و حقوق دیوانیش ( مالیات) نام می برد.

در اینجا به صراحت و ۷۰۰ سال پیش اورمیه از شهرهای تومان خوی که از ولایات آذربایجان است  شمرده شده است.

اینک  اسنادی از ترکیب جمعیتی «اورمیه» و حومه آن در ۱۵۰ سال پیش با استناد به سالنامه تاریخی آمریکایی

در کتاب دائره المعارف و ثبت سالانه آمریکائی حوادث مهم سال ۱۸۶۸ جلد ٨، به نقل از مونیتور (Moniteur) چاپ پاریس فرانسه در اکتبر سال ۱۸۶۷ آماری درباره ترکیب جمعیتی قومی و دینی شهر و ناحیه اورمیه داده شده است. با بررسی این آمار معلوم می‌شود که در دوره مورد بحث، تورک‌ها نزدیک به ٩٢ درصد جمعیت شهر اورمیه و ۶۵ درصد پیرامون آن را تشکیل می‌داده‌اند. بعد از تورکها ، بیشترین جمعیت را آسوری ها ، آنهم در حومه داشته اند نه کُردها.

طبق این منبع جمعیت کل ناحیه اورمیه ١٢۵٠٠٠ نفر، شامل ٩٣۵٠٠ نفر در حومه ( مرکب از ٣۶٠ روستا) و ٣١۵٠٠ نفر در خود شهر بوده است

در شهر اورمیه آسوری‌ها مرکب از ٢٠٠ کلدانی کاتولیک و ۶٠٠ نستور، جمعا ٨٠٠ نفر بوده‌اند. همچنین یهودیان ١٠٠٠ نفر ذکر شده‌اند.

سُنّیان شهر اورمیه ١۵٠٠ نفر داده شده‌اند که محتملا همه از تورک‌های سنی بوده‌اند. تا سال‌های اخیر تورک‌های سنی اورمیه، سلماس و… در آمارها اغلب به صورت کرد نشان داده می‌شدند. علاوه بر آن در تمام قرن نوزده تا نیمه دوم قرن بیستم، شهر اورمیه دارای اهالی کرد زبان قابل ذکر نبوده است. جمعیت کرد داخل شهر، پدیده ناشی از مهاجرت در سال‌های بعد از انقلاب جمهوری اسلامی است

در حومه شهر، تعداد ارمنیان ١٠٠٠ نفر (در ۴ روستا)، آسوریان ٢٠٠٠٠ نفر ،کردها ٧۵٠٠ (در ٣٠ روستا) و تورک‌ها ۶٠٠٠٠ نفر (در ٢١۵ ) روستا آمده است.

خلاصه: با این وصف، داد ه‌های فوق را میتوان به شکل زیر خلاصه کرد.

ترکیب قومی – دینی جمعیت شهر و ناحیه اورمیه در سال ١٨۶٧:

تورک: ۹۱ و ۹ درصد (شهر)، ۶۴ و٧ درصد (حومه)، ٧١ و ۶ درصد (کل ناحیه)

یهود :۲ و ۳ درصد (شهر)، ٠ درصد (حومه)، ٠،٨ درصد (کل ناحیه)

آسور : ٢ و۵ درصد (شهر)، ٢٣ درصد (حومه)، ١٧و ٨ درصد (کل ناحیه)

کرد: ٢و ۴ درصد (شهر)، ٩و۶ درصد (حومه)،  ۷ و ٨ درصد (کل ناحیه)

ارمنی: ٠ درصد (شهر)، ٢و ٧ درصد (حومه)، ٢ درصد (کل ناحیه)                                                                                                                                                                  اورمیه،   تورک، ترک  نزهت_القلوب،  حمداله_مستوفی ،  گای_لسترنج، سالنامه_آمریکایی ، ارمنی،  کرد،   آسوری، آذربایجان_غربی،  یهودی،  خوی،  ولایت_آذربایجان،  آذربایجان_تاریخی،  سلماس،  باکو

منبع:

The American Annual Cyclopedia and Register of Important Events of the Year …, Volume 8; Volume

۱۸۶۸, pages 621, 622