دکتر توحید ملک زاده دیلمقانی: نکاتی درباره تومن واحد جدید ایران

گادتب: تومه ن – Tümən کلمه ای ایست ترکی به معنای ده هزار و در مجاز نیز به معنای زیاد، بیشمار، انبوه نیز معنی می شود. این کلمه در ارتشهای ترکان به عنوان یک واحد نظامی مستقلی که خود می تواند راسا وارد جنگ شود نیز استفاده می شود بطوریکه امروزه در ارتش ترکیه واحد نظامی تومن با فرماندهی سرلشکر کاربرد دارد. رتبه امیر تومان به معنی فرمانده ده هزار، سرلشكردر تاریخ قاجار کاربرد داشته و در هر شهری چندین نفر دارای این لقب بوده¬اند. در تاریخ،  تومان در اصل بر رقمهای کلان دلالت می کرده است.

به نظر می رسد تومن از مصدر تومه¬نمه¬ك Tümənmək در زبان تركی به معنای ثروتمند گشتن و زیاد شدن مشتق شده است.

تومه ن در شعر توركی قدیم نیز به همین معنی بكار برده شده است (اؤكوش اؤودو ایله، تومه¬ن مین ثنا / اوغان بیر بایاتا اونا یوخ فنا . ترجمه : ( با سپاس بسیار و هزاران هزار ثنا، به خدای قادری كه بر او فنائی نیست). کاربرد تومان در سنگ نوشته های تورکی اورخون حکایت از پیشینه کهن این واژه دارد.

این كلمه توركی به شكل تومان Tuman وارد زبان فارسی شده است. لفظ تومان نخستین بار در زمان سلاطین توركی بر پولهای دولتهای توركی حاكم بر اراضی فعلی ایران ظاهر شده است. نخستین شواهد کاربرد تومان در زبان فارسی نیز به متون تاریخی دوره مغول باز می گردد. در این دوره تومان معادل ده هزار دینار زر رایج بوده و گاه برای شمارش آقچه، مال، یاستیق (نوعی پول توركی، به فارسی بالش)، حقوق دیوانی و خراج ممالک به کار می رفته است.

در دوران صفویه تومان در محاسبات دیوانی استفاده می‌شد اما سکه‌ای به این نام و ارزش ضرب نمی‌شد. پرارزش‌ترین سکه این دوران «محمدی» نام داشته و ۱۰۰ دینار (معادل یک‌صدم تومان) ارزش داشت. مطابق سفرنامه شاردن ارزش یک تومان در دوران صفوی معادل ۴۵ لیره فرانسوی آن روزگار بوده است که ارزش امروزی آن تقریباً ۷۰۰ دلار آمریکا یا دو سکه بهار آزادی می‌شود.

در دوره قاجار تومان طلا (به ارزش ۱۰ هزار دینار) علاوه بر انواع دیگر سکه ضرب می‌شد. در دوران احمد شاه قاجار (۱۹۱۲) هیچ سکه طلایی در چرخه مبادلات نبود و سکه استاندارد، قران با ارزش نه صدم دلار یا کمتر بود. ارزش ده قران برابر با یک تومان بود اما هیچ تومانی در چرخه مبادلات نبود و بزرگترین سکه، سکه دو قرانی بود.

تا اوایل دوره پهلوی لفظ و واحد پول ایران تومان بود تا اینکه در راستای سیاستهای ترکی ستیزی آن زمان ، بر اساس قانون اصلاح واحد پولی ایران در سال ۱۳۱۰ (زمان رضاشاه پهلوی) ریال با ارزشی معادل ۱۰۰ دینار به عنوان واحد پولی رسمی ایران انتخاب شده و واحدهای قدیمی‌تر مثل قران و تومان کنار گذاشته شدند.