ادتاج اتحادیه دمکراتیک ترک آذربایجان جنوبی
گادتب: تاریخ مشعشع اورمیه همگام با دیگر شهرهای مهم آذربایجان، خصوصا در دوران اسلامی با فرهنگ، هنر و معماری عجین است. شاهکارهایی چون معماری کم نظیر مسجد جامع اورمیه ( جوما مچیدی)، مقبره سویوممت ( سه گنبد)، قلعه های باستانی نظامی در سطح منطقه اورمیه همه و همه نشاندهنده مدنیت بالای مردم اورمیه در اعصار دوران اسلامی بوده است. با وقوع جنگهای ویرانگر عثمانی- صفوی اورمیه نیز همچون شهرهای خوی و سلماس از هستی ساقط شد و مورد تاخت و تاز عشایر کوهستانهای سر به فلک کشیده غرب آذربایجان قرار گرفت.
اگر عده ای نفت را در خاورمیانه علت جنگهای بی پایان خاورمیانه می دانند، من هم مراتع بیشمار، سرسبز و دائمی با ذخایر عالی آب را علت ناامنی همیشگی غرب آذربایجان خصوصا اورمیه می دانم. چرا که عشایر رمه گردان هر سال بصورت منظم و نامنظم با یورش به شهر و روستاهای واقع در دشت اورمیه علاوه بر غارت محصولات کشاورزی و غذایی اهالی، باعث رکود توجه اهالی به فرهنگ و هنر عمومی می شدند.
با اینحال اورمیه علیرغم تالان شدن سالیانه و فصلی توانست در دنیای موسیقی صفی الدین اورموی را به دنیای موسیقی تقدیم نماید و در دنیای معماری و عمرانی حرفی برای گفتن داشته باشد. شاه عباس برای قطع تالانهای عشایر و جلوگیری از رکود فرهنگی- علمی اورمیه به عنوان مهمترین شهر غرب آذربایجان، تامین امنیت پایدار شهر هنر، فرهنگ و ادب پرور اورمیه تصمیم به استقرار پادگانی از طایفه سلحشور افشار در منطقه ای از اورمیه تا صایین قالای افشار ( شاهین دژ فعلی) گرفت و با این تصمیم درست و اساسی گامی محکم در حفظ هویت فرهنگی غرب آذربایجان برداشت تا اهالی اورمیه بتوانند در راستای فرهنگ و هنر بشری بیش از پیش بکوشند.
تاسیس حکومت خان نشین افشار اورمی از اواخر صفویه همچون تاسیس سایر دولتها مانند تیموری ، صفوی، افشاری و قاجاری، نقطه عطفی در استقرار امنیت و به تبع آن رشد فرهنگ و هنر منطقه شد.
ریاست خان نشین افشار با خاندان مشهور قاسملوی افشار بود که بیش از چهارصد سال ابتدائا در صایین¬قالای افشار ( شاهین¬دژ فعلی) و از زمان سلطنت شاه سلطان حسین در کل غرب آذربایجان از گردنه قوشچی تا صایین¬قالای افشار با اقتدار حکمرانی داشتند.
خدادادخان، اولین حاکم (بیگلربیگی) ارومیه از تیره قاسملو، در سال ۱۱۱۹ قمری به فرمان شاه سلطان حسین به قدرت رسید. …
خوانین افشار در حکومت چند صدساله در اورمیه بانی خیر بسیاری از عمارات، کاخها و مشوق اهل ادب و هنر و فرهنگ بودند. یکی از معروفترین آثار خاندان افشار در اورمیه، عمارت باشکوه چهاربرج بود. این عمارت را رضاقلی‌خان بیگلربیگی در دوران حکومتش احداث کرد و چون بمانند قلعه‌ای در چهارگوشه دارای چهار برج بود، به این نام معروف گشت. عمارت چهاربرج، مشتمل بر چند بیرونی و اندرونی، تالارهای متعدد و حمام مخصوص بود. تالارهای ساختمان را نقاشی‌های آبرنگ یکی از معروفترین نقاشان عصر خانات آذربایجان، الهوئردی نقاش جد ابوالحسن نقاشباشی تزئین کرد. شاهان وقت، از جمله کریم خان زند و فتحعلی شاه قاجار در این عمارت مهمان خوانین افشار شدند. فتحعلی شاه در چهار برج با مریم‌خانم دختر امام‌قلی‌خان بیگلربیگی ازدواج کرد و سید علی‌محمد باب در دوران محمدشفیع‌خان بیگلربیگی چندی در این عمارت تحت نظر بود.
در سال ۱۱۸۷ قمری امام‌قلی‌خان بیگلربیگی باغ و عمارتی در منطقه «سیرداغی» احداث کرد. محل باغ بربالای چشمه «خان‌بلاغی» انتخاب شده بود که چشم‌اندازی منحصر به فرد داشت. در سال ۱۲۵۸ قمری، ملک‌قاسم میرزا، این باغ را که متروک افتاده و عمارتش روبه ویرانی بود، تعمیر کرد.
امام‌قلی‌خان در ۱۱۸۸ قمری، باغ دیگری در نزدیکی شهر ارومیه ساخت که به «باغ دلگشا» موسوم شد. پس از امام‌قلی‌خان باغ به چهارمین پسرش، لطفعلی‌خان افشار به میراث رسید. اقبال‌الدوله، پسر لطفعلی‌خان و مالک بعدی باغ، در حدود ۱۲۸۰ قمری عمارت‌هایی در آن پی‌ریزی کرد که پس از او به دست برادرش، یوسف‌خان شجاع‌الدوله، به اتمام رسید. در حمله شیخ عبیدالله کرد، پیروان وی دیوارهای باغ را تخریب و عمارت‌ها را به گلوله بستند. این آسیب‌ها در دوران حکمرانان بعدی ارومیه ترمیم شد. پس از جنگ جهانی اول، خاندان افشار این باغ را برای احداث سربازخانه به ارتش اهدا کردند ( محل فعلی لشگر 64 اورمیه) و از آن پس ساختمان‌های دولتی، یکی پس از دیگری در این محل احداث شدند، تا جایی که نشانی از باغ و عمارت‌های قدیمی آن برجای نماند.
در سال ۱۲۱۲ قمری، حسینقلی‌خان بیگلربیگی، پسر ارشد امام‌قلی‌خان، دو باغ در اطراف ارومیه بنا کرد که به «باغ سیاوش» و «باغ خان» مشهور شدند و هر دو دارای عمارت و حوض و استخر بودند. باغ سیاوش تا چندی قبل پابرجا بود تا اینکه چند دهه قبل عده ای؟ این باغ را نابود کردند تا نشانی از قدمت تاریخی اورمیه پابرجا نماند.
یوسف‌خان شجاع‌الدوله در قریه «بدل‌بو» باغ و عمارت بزرگی ساخت تا پس از کناره‌گیری از مشاغل دولتی، در آن‌جا روزگار گذراند. در حمله شیخ عبیدالله کرد به غرب آذربایجان، یکی از سخت‌ترین نبردها در نزدیکی این باغ اتفاق افتاد. پس از عقب‌نشینی قوای اقبال‌الدوله، باغ به دست کردها غارت شد و از آن پس متروک افتاد. ابوالحسن نقاش باشی از معروفترین نقاشان عصر ناصرالدینشاه بود که آثارش موزه های بزرگ جهان را تزئین کرده است. کتاب مشهور « تاریخ افشار« نیز در زمان خوانین افشار اورمیه تدوین شده است..
در این اوضاع مساعد برای رشد و تعالی فرهنگ، نقاشها، معمارها، ادبا، شعرا، علما و فرهیختگان اورموی همگام با سایر نقاط آذربایجان پا به عرصه نهادند
