ائرمنيلر هله 1905-جي ايلدن آذربايجان تورکلرينه قارشي بؤلگهده مقصدلي شکيلده سويقيريملار تؤرهديبلر. رئگيونون فورپوستونا چئوريلن ائرمنيلر باشدا روسييا اولماقلا آنتي تورک دؤولتلرين الينده آلت اولاراق، اونلارين حيمايهسيني قازانميش و خصوصيله بيرینجی دونيا موحاريبه سي ايللرينده تکجه قوزئي و گونئي آذربايجان اراضيسي و عوثمانلي اراضيسينده دئييل، حتّي تورکوستاندا دا تورک ميلتينه قارشي سويقيريمي تؤرتميشلر.
آذربايجان و تورکيه اراضيسينده ائرمنيلرين تورک ميللتينه قارشي سويقيريمي تؤرتمهسينين مقصدي ايسه خزر دنيزي ساحيللريندن قوزئي و گونئي آذربايجان اراضيسينين بؤيوک حيصه سيني، ائله جه ده شرقي آنادولونو احاطه ائتمکله قارا دنيز و آراليق دنيزلري ساحيللرينهدک اوزانان بؤيوک بير اراضيده ائرمنيلره دنيزدن دنيزه “بؤيوک ائرمنيستان” ياراتماق ايدي. لاکين بو اراضيلر آذربايجان و تورکيه اراضيسي اولدوغو اوچون بورادا ياشايان اهالي ده تورکلردن عيبارت ايدي. اونا گؤره ده بورادا ياشايان آذربايجان تورکلريني قيرماق و نتيجهده دئموقرافيک دگيشيکلييه نايل اولماقلا ائرمنيلره دؤولت قورماغا رئال شراييط ياراتماغا چاليشديلار. بونون نتيجهسينده ايسه شرقي آنادولو و آذربايجان اراضيلرينده تورکلره قارشي سويقيريم تؤرهديلدي.
1918-جي ايلده ايسه ائرمنيلرين تورکلرين ياشاديغي عوثمانلي دؤولتينين شرق حيصه سي و بوتؤو آذربايجان (گونئي و قوزئي آذربايجان) اراضيسينده يوز مينلرله تورکو سويقيريما معروض قويماسي ان سون حدده چاتدي. گونئي آذربايجاندا هله 1918-جي ايلين فئورال آيينين اورتالاريندان باشلانان سويقيريمي مارت آييندا داها کسکينلشميش و آوگوست آيينا قدر داوام ائتميشدير. قوزئي آذربايجاندا ايسه مارت آيي، خوصوصيله مارت آيينين 31-اي آذربايجان تورکلرينين ائرمنيلر طرفيندن سويقيريما معروض قالماسينين پيک نؤقطهسي حساب ائديلير.
يالنيز قوزئي آذربايجاندا دؤولتيميزين موستقيل اولماسي نتيجهسينده آذربايجان تورک ميللتينه قارشي ائرمنيلرين تؤرتديگي سويقيريما حقوقي قييمت وئريلدي و 31 مارت آذربايجان تورکلرينين سويقيريمي گونو کيمي رسميلشدي.
ائرمنيلرين آذربايجان تورکلرينه قارشي سويقيريمي و ايشغال سياستينين گونوموزده ده داوام ائتمهسيني نظره آلان گونئي آذربايجان دئموکراتيک تورک بيرليگي آذربايجان دؤولتي و تورک ميللتينين منافعي ايستيقامتينده آذربايجان تورکلرينين سويقيريمينين دونيا سوييهسينده تانيديلماسي اوچون اليندن گلهني ائدهجک و آذربايجان تورک ميللتيني ده بو ايستيقامتده فعال اولماغا چاغيرير.
اژدر تقي زاده
گونئي آذربايجان دئموکراتيک تورک بيرليگي باشقاني