ادتاج اتحادیه دمکراتیک ترک آذربایجان جنوبی
گادتب: قیام خیابانی قیامی با اهداف آزادی خواهانه و دموکراتیک بود که توسط شیخ محمد خیابانی علیه حکومت مرکزی در تهران در فروردین ماه 1299 خورشیدی آغاز و با کشته شدن وی در شهریورماه همان سال سرکوب شد.
تصویب قرارداد 1919 وثوق الدوله و کشتار قوای روس در تبریز و موضوع اولتیماتوم روس به ایران ، ضربه ی نهایی را بر پیکر اهداف عالی جنبش مشروطه وارد آورد.
از عوامل دیگری که به بروز قیام کمک کرد ، اعلام انحلال حزب دموکرات آزربایجان توسط وثوق الدوله بود.
این در حالی بود که علی‌رغم کارشکنی‌های او ، 6 نماینده از طرف این حزب توانسته بودند به مجلس راه یابند.
خیابانی قیام تبریز را تداوم و نجات انقلاب مشروطه می‌دانست ، از این رو وی با اشاره به ناکام شدن انقلاب مشروطه در رسیدن به اهدافش ، لزوم حرکت جدید را تأکید می‌کند.
شیخ محمد خیابانی به اصول جامعه شناسی احاطه کامل داشت و فردی دانشمند بود و راه رسیدن به پیروزی را در بسط آگاهی ها و انقلاب فکری می‌دانست.
قیام در تاریخ 17 فروردین سال 1299 شمسی آغاز گردید و پیش زمینه ی آن ، اعتراض و برگزاری جلسات سخنرانی بعضی از اعضای کمیته ی تبریز حزب دموکرات آزربایجان به سیاست‌های دولت مرکزی و قرارداد 1919 بود.
متعاقب برگزاری جلسه ی سخنرانی خیابانی در ساختمان تجدد و حتی قبل از آن ، عده‌ای از فعالان توسط اداره ی نظمیه دستگیر شده بودند.
با وجودی که سردار انتصار رئیس نظمیه سعی در میانجی گری و وساطت داشت ، قوای نظمیه ، مقر حزب در ساختمان تجدد را محاصره نمودند ؛ ولی باگذشت زمان ، تجمع مردم بیش تر شده و در روز چهارشنبه 17 فروردین تظاهرات گسترده‌ای صورت گرفت و با به بن بست رسیدن مذاکرات و تهدید خیابانی ، قوای نظمیه عقب نشینی نموده و اداره ی نظمیه به حزب دموکرات محول شد و مارشال بیورلینگ و معاونانش روز پنج شنبه مجبور به تَرک تبریز به طرف تهران شدند.
در همان روز پنج شنبه اعلامیه ای از طرف حزب منتشر گردید و خواسته ی اصلی شان که اول برقرای آسایش عموم و دوم از قوه به فعل آوردن رژیم مشروطیت بود ، صریحا اعلام گردید.
قیام تشکیلات اما منسجم نبود و تقسیم وظایف مشخص نشده بود و بیش تر به صورت فردی و به کمک بعضی از اعضای حزب دموکرات تبریز مثل اسماعیل نوبری و حریری و خود خیابانی اداره می‌شد.
پس از شروع قیام ، کمیته‌ای به نام هیئت مدیره ی اجتماعات تشکیل و ادارات دولتی را تحویل گرفت و برای نظمیه سرپرست تعین نمود.
قوای نظمیه و ژاندارمری را تحویل گرفتند ولی نیروی قزاق همچنان تحت فرمان عین الدوله حکمران ایالتی بود و از او و تهران دستور می‌گرفت.
پس از ناکامی عین الدوله و جایگزینی او با مخبرالسلطنه ، اوضاع شهر کمی آرام شده بود و خوش بینی نسبی خیابانی به مخبرالسلطنه باعث گردید نیروی مقاومت مردمی را که خیابانی به طور محدود تشگیل داده بود گسترش نیابد.
درعین حال ، هیئت مدیره توانست مجمع عمومی متشکل از 480 نفر از تبریز و شهرهای ایالت را برگزار و کمیته ی ایالتی انتخاب نماید.
هم چنین شالوده تشکیل ژاندارمری مرکزی را با 500 نفر به ریاست سید حسین یاور پی ریزی نمود و در صدد بود که قوای نظامی را گسترش دهد ، ولی ورود قوای عثمانی به آذربایجان مانع گردید و ژاندارمری تعطیل شد.
هرچند مخبرالسلطنه در بدو ورود به تبریز ظاهراً همراهی‌هایی به قیام نموده بود ، ولی مأموریت اصلی وی آن گونه که بعداً مشخص شد سرکوب قیام بود و حتی عین الدوله این ماپأموریت را قبول نکرده بود.
در روز 22 شهریور 1299 قوای قزاق و بعضی عوامل ژاندارمری با هماهنگی قبلی و با دستور مخبرالسلطنه و به فرماندهی سرتیپ هاشمی به ساختمان مقر قیام حمله و پس از چند ساعت به دلیل نبود نیروی دفاعی مناسب ساختمان به دست قوای قزاق افتاده و خیابانی در خانه ی یکی از دوستانش پناهنده می شود.
روز بعد مهاجمان از محل اختفاء ، مطلع شده و در زدو خوردی محدود ، خیابانی تیر خورده و شهید می شود.
عمده علت شکست قیام خیابانی ، ضعف این قیام در بسیج توده‌های مردم بود.
او که با سخنرانی‌های خود سعی در دادن آگاهی و روشن نمودن افکار مردم داشت ، از تجهیز و مسلح نمودن توده‌ها غافل ماند و پشتوانه ط مردمی به علل مختلف ضعیف گردید.
از علل دیگر شکست می‌توان به عدم توانایی در کنترل نیروی قزاق ، در اختیار نداشتن منابع مالی کافی ، عدم تشکیل نیروی ثابتی از فدائیان مسلح ، عدم وجود تشکیلات منسجم و تصمیم گیری‌های فردی و عدم توانایی در وحدت نیروهای سیاسی داخل قیام اشاره نمود.
