ادتاج اتحادیه دمکراتیک ترک آذربایجان جنوبی
گادتب: متكلمين به زبان تركي، زبان اول در اراضی باصطلاح ايران، در تمام سطح كشور پراكنده‌اند. اين زبان در مقياس كشوري زبان اكثريت نسبي مردم در اراضی باصطلاح ايران است. زبان توركي در سطح بسياري از مناطق ملي مانند گيلان، مازندران، لرستان و … نيز پس از زبان ملي منطقه مزبور (گيلكي، تبري، لري و ….) زبان دوم محل بشمار ميرود. زبان توركي در استان اصفهان هم زبان دوم است.
گروههاي تورک ساكن در اصفهان و آثار تاريخي-معماري و بناهاي عظيم مذكور، تنها دو نمونه از حضور تاريخي خلق تورک در اين استان‌اند.
مناطق ترک اصفهان
1. ایل تورک قشقایی: بخشی از ایل تورک قشقایی در قالب دو طائفه به اصفهان نزديك شده و در پيرامون آن (غرب و جنوب) ساكن گرديده‌اند:
– بخشى منسوب به ایل تورک قشقایی كه در استان فارس زندگى می‌كنند، به هنگام ييلاق و قشلاق و به مرور زمان در نواحى جنوبى استان اصفهان مسكن گزيده‌اند. بخش بزرگی از تورک‌هاى شهرهای “سميرم” و “شهرضا” احتمالا مربوط به اين گروه می‌باشند.
– بخش ديگر باز هم منسوب به طوایفی از ایل تورک قشقایی بوده و بدنبال اختلاف درون ایلی در گذشته از ايل مذكور جدا و به ايل بختيارى پيوسته است. اين گروه شامل تورک‌هايى كه در روستاهايى مانند “مباركه”، “لنجان” و “فلاورجان” استان اصفهان ساكنند و همچنين بیشتر تورک‌هايى كه در منطقه چهارمحال و بختيارى زندگى می‌كنند است. لازم به ذكر است كه جعميت تورک‌هاى استان چهار محال و بختیاری نيز قابل ملاحظه و برجسته است. از شهرهاى آنان می‌توان “سامان”، “بولداجى”، “فرادونبه” و “جونقان” را برشمرد.
2. گروهها، ایلات و طوایف دیگر تورک نیز بصورت پراکنده در اصفهان و توابع آن ساکنند که از این ایلات می‌توان ایل نفر، بایات، قاجار، شاملی و غیره را نام برد. گروههای کثیر دیگری از تورک‌ها نیز از مناطق شمال‌غرب و شمال‌شرق کشور به استان اصفهان مهاجرت کرده‌اند.
3. تورک‌های منطقه #فريدن: تورک‌های این منطقه در پنج شهرستان پراكنده شده‌اند: “فريدن”، “فريدونشهر”، “خومسار” (خوانسار)، “گؤلپه‌گن” (گلپايگان) و “اليگودرز” (در استان لرستان). تعداد اين گروه در شهرستان فريدن بسيار بيشتر است و از اينرو ما آنها را “تورک‌هاى منطقه فريدن” می‌ناميم. گستره‌ی منطقه تورک فریدن شهر كوچك “چمن سلطان” در شرقی‌ترين نقطه لرستان را نیز در برمی‌گیرد. مردمان منطقه فریدن از ایلات و طوایف تورک استاجلو، بایات،اینالو ،بهارلو، نفر، قشقایی و غیره هستند.
آنطور كه آمار سال 1375 نشان می‌دهد تنها در شهر فريدن بيش از صدهزار تورک و به همين مقياس در شهر اصفهان تورک از تورک‌های منطقه فريدن وجود دارد. با درنظر گرفتن جمعيت تورک‌هاى شهرهای فريدونشهر، خومسار و گؤلپه‌گن، شمار تورک‌ها در اين منطقه افزون بر 150،000 تن است. جمعيت فارسها در فريدن در حال حاضر بيش از 20،000 تن نمی‌باشد. (اين فارس‌زبان‌ها هم در اصل لر می‌باشند كه در زمان قاجاريان توسط خانهاى بختيارى در فريدن اسكان يافته و به مرور زمان زبانشان به فارسى تبديل شده است.)
فريدن در شمال غربى استان اصفهان جاى گرفته است. از شمال با شهرستانهاى خومسار و گؤلپه‌گن (خوانسار و گلپايگان)، از شرق با شهرستان نجف آباد، از جنوب به چهار محال و بختيارى و از غرب به استان لرستان (شهرستان اليگودرز) محدود می‌شود. اين منطقه به دو شهرستان “فريدن” و “فريدونشهر” تقسيم شده است و در مجلس شوراى اسلامى داراى يك نماينده می‌باشد. “داران” شهر مركزى فريدن و “فريدونشهر” (نام سابق آن “آخوره” است) مركز شهرستان فريدونشهر می‌باشد. علاوه بر اينها “چادگان”، “بوئين و مياندشت”، “افوس” و “دامنه” هم از شهرهاى آن بشمار می‌روند. افزون بر اين شهرها بيش از 150 روستا متعلق به فريدن می‌باشند. مساحت منطقه بيش از 6000 كيلومتر مربع است.
فريدن از ديد زبانى:
الف – توركى: “فريدن”، “فريدونشهر”، “گؤلپه‌گن”، “خومسار” و همچنين شهرك ده هزار نفرى “چمن سلطان” در لرستان منطقه‌ای تورک‌نشین است و جمعیت نسبی این شهرها را تورک‌ها تشکیل می‌دهند. فریدن پرجمعیت‌ترین شهر تورک منطقه است. به اين سبب زبان توركى خصوصا در شهرستان فريدن داراى موقعيت مهمى است.
تعدادی از شهرها و روستاهاي تورک منطقه فریدن: “چاديگان”، “بادگان”، “سيفتيگان”، “نهر خلج”، “خلج”، “ايسكندرى”، “قارابولطاق”، “حيدرى”، “اينالجا”، “بيلتيجه” (بيلديجه)، “گنجه”، “دابانلى”، “توخماقلى”، “حاجيللى”، “خليللى”، “ماربور”، “هادان”، “مؤيرك”، “دره سارى”، “دره حوض”، “دره بيد”، “دره سوخته”، “داش كسن”، “حوصور”، “چيلخانه”، “روزوه”، “نوغان” (آشاغى و يوخارى)، “كيرت”، “تيركرت”، “قالابهمن”، “قالاخاص”، “قالاخوجا”، “شاهوئردى”، “شاوالت” (شاه ولايت)، و … در فريدن، “اوزون بولاق”، “خميسلى”، “سورانا”، “سنگباران” و ….در فريدون شهر و “دوشخراط”، “آق داش”، “قالاباباممد” و … در خومسار، “قورقن” (قوروقان)، “تيكن”، “ماكوله”، “حاجيله”، “ارجن” و “ارجنك”، و … در گؤلپه‌گن را می‌توان نام برد.
ب – لرى: اين زبان يكى از زبانهای ایرانیک است. جنوب غربى و غرب فريدن، بولطاق، ننادگان، كميتك، چاغا، بزمه، و چند روستاى ديگر در حوزه اين زبان جاى می‌گيرد. در شمال غربى و جنوب فريدن نيز دهات كوچكى مربوط به اين زبانند.
ج – فارسى: شمال شرقى فريدن محدوده كوچك اين زبان است. اهالى بومى “داران” (چهل سال پيش داران ده كوچكى بود)، “دامنه” و روستاهاى “آشجرد” به اين زبان سخن می‌گويند. اما در حال حاضر اكثريت جمعيت “داران” را تورک‌ها تشكيل می‌دهند.
فریدن، قفقاز کوچک. نوشته: حسين مسلمى، ترجمه: مهران باهارلی.
