Orta əsrlər Azərbaycan tarixinə dair xarici tarixşünaslığa tənqidi baxış

GADTB: Orta əsrlər dövründə (Azərbaycanda dünya tarix elmindən fərqli olaraq Ora Əsrlər III – XVIII əsrləri əhatə edir – B. Q.) Azərbaycan öncə Sasanilərin, sonra da ərəblərin işğalına məruz qalmış, ardından XI əsrdə Səlcuqlu imperiyasını tərkibinə qatılmış və bu torpaqlara yürüş edən moğollar tərəfindən burada qırğınlar törədilmişdir. Elxanilər tərəfindən mərkəz seçilən, sonra Əmir Teymur yürüşlərinin şahidi olan Azərbaycan, XIV əsrin sonları – XV əsrdə yerli sülalələr Baharlılar və Bayandurlular tərəfindən idarə olunmuş, ardından da XVI əsrin əvvəllərindən etibarən Türk Qızılbaş dövləti olan Səfəvilər İmperiyası bu torpaqlarda dövlət qurmuşdur. Orta əsrlərinin sonuna yaxın, Türk boyu olan əfşarlardan çıxmış Nadir şah Əfşarın idarə etdiyi Azərbaycan xanlıqlara parçalanmışdır. Təxmini 15 əsrlik bu tarix sadəcə yerli tarixçilər tərəfindən araşdırılmamış, eyni zamanda xarici tədqiqatçıların da maraq dairəsində olmuşdur.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanla bağlı məlumat verən xarici tarixşünaslıq əsərlərində bir çox məsələlərin təsvirinin izaha ehtiyacı vardır. Bu qəbildən olan əsərlərdə bir çox məsələlər isə ümumiyyətlə qeyri-obyektiv formada əks olunmuşdur. Bəzi yerli tarixçılər və xarici tarixçilərin əksəriyyəti, bu dövrü araşdırarkən “Azərbaycan” adını bir coğrafi vahid kimi görməzdən gələrək bu əraziləri İran ərazisi kimi, yaxud ən yaxşı halda köhnəlmiş bir tarixi termin olan Persiya kimi göstərmiş, Azərbaycana məxsus olan mədəniyyət nümunələrinin və tarixi şəxsiyyətlərin fars və ya ərəb, bəzən də kürd və ya erməni mədəniyyətinin bir parçası kimi təqdim etmişdilər. Xarici tarixçilərin Azərbaycana məxsus maddi-mədəniyyət irsinin, tarixi şəxsiyyətlərin, şəhərlərin belə müxtəlif adlarla göstərməsi iki yanaşmadan irəli gəlir. Bunlardan birincisi linqvistik, ikincisi isə müasir-geosiyasi kontekstində yanaşmadır.

1. XARİCİ TARİXŞÜNASLIĞIN LİNQVİSTİK YANAŞMASI

Ən qeyrı – obyektiv və elmi peşəkarlıqdan uzaq hesab etdiyimiz linqvistik yanaşmaya əsasən tarixçilər əsərin yazıldığı dil hansıdırsa, müəllifi də o millətdən və ya o coğrafiyadan hesab edirlər. Orta əsrlərin iki müxtəlif dövründə yaranmış əsərlərə diqqət yetirməklə məsələ haqqında daha da aydın təsəvvür yaratmaq olar. Bunlardan birincisi Alban tarixçisi Musa Kalankatuklu, digər adı ilə Moisey Dasxuranlıdır. Onun qədim erməni dili – qrabarda yazılan “Alban tarixi” əsəri günümüzə qədər gəlib çatan əsərlərdən biridir. Qafqazşünas alim K. Tumanov “The Chronology of the Early Kings of Iberia” adlı əsərində “Alban tarixi”ni erməni müəllifin əsəri kimi təqdim etməyi yetməzmiş kimi Alban hökmdarlarını erməni hökmdarları kimi göstərmişdir. Halbuki, Musa Kalankatuklunun “Alban tarixi” əsərinin müxtəlif yerlərində, həmin çarın Alban çarı olduğu göstərilməkdədir. Əsərin müxtəlif fəsillərinə diqqət yetirdikdə, müşahidə etmək mümkündür ki, əsərdə Alban çarları ilə bərabər erməni çarlarının da adı çəkilib. Məsələn “Alban tarixi” əsərinin orijinal nüsxəsinin birinci kitabının 16-cı fəslində göstərilir ki: “O zaman ki, yunanların imperatoru Kiçik Fedosi idi, ermənilərin çarı Vramşapux idi, İran şahı Yezdəgird idi, Arsvagen (Yesvagen) isə Albaniyanın çarı idi. Albaniyaya, bizim patriarxımız Yeremiya və çarımız Yesvagenin yanına həmin Mesrob gəldi.”. Əsərin Azərbaycanca nəşrindən götürülmüş bu parçanı tədqiq edəndə belə nəticəyə gəlmək olur ki, sözü gedən dövrdə ermənilərin ayrı, albanların isə ayrı çarı var idi. Eyni zamanda onu da müşahidə etmək mümkündür ki, Musa Kalankatuklu Albaniya və orda baş verən hadisələrdən bəhs edərkən “bizim” ifadəsindən istifadə edir. Bu fakt deməyə əsas verir ki, müəllif erməni deyil alban idi, çünki o erməni olsaydı “onların” ifadəsindən istifadə edərdi. Əsərin ingiliscə, rusca və erməni dilindəki çapının birinci hissəsi 30 fəsildən ibarət olduğu halda, akademik Ziya Bünyadovun orijinal ermənicədən tərcüməsində birinci kitab 34 fəsildir. Ola bilsin ki, əsəri təshih edərkən ermənilər bəzi fəsilləri əsərdən çıxarmışlar. Erməni müəllifi kimi təqdim olunan ikinci bir əsər isə Gəncəli Krikosun “Tarix” əsəridir. D. Bayarsayxan “Kirakos Gandzakets‘i, as a Mongol Prisoner” adlı məqaləsində müəllifi erməni tarixçi kimi adlandırması bəs etmir, “Böyük Ermənistan” xülyasının mövcud olmasına da diqqət çəkir. Halbuki, heç bir ilkin mənbə, nə ərəb mənbələri, nə də Səlcuqnamələr Gəncəni erməni şəhəri kimi göstərmir. Bu haqda irəlidə məlumat veriləcəkdir. Belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, ermənilər əsər üzərində çoxlu saxtalaşdırma həyata keçirmişlər. Ümumiyyətlə, ermənilər sadəcə ilkin qaynaqları saxtalaşdırmırdılar, eləcə də İslamı qəbul etməyən albanları da erməniləşdirirdilər. Böyük şərqşünas alim N. Y. Marr da “Аркаун, монгольское название христиан в связи с вопросом об армянах-халкедонитах” adlı məqaləsində bu barədə bizimlə həmfikirdir. Müəllif bildirir ki, albanların xristianlaşması və erməni xristian kilsəsinin təsirinə düşməsində ərəb xəlifələrinin böyük rolu vardı. Albanların etnik kimliyinə təsir edən və yaşaması üçün müvafiq əraziyə malik olmayan bir xalqın nümayəndələri heç şübhəsiz ki, Alban dövrünə dair əsərlərdə də müəyyən təhriflər həyata keçirmişlər. Ehtimal ki, ermənilərin əsərin orijinalını yox edib, yaxud da onun üzərində bir sıra dəyişiklik etmişdilər. Bu qeyri – adı hal deyil, ermənilər bunu Musa Kalankatuklunun rusca tərcüməsi zamanı etmiş, tərcümədə təhriflərə yol vermişdilər. Bu əsərlərin albanca olması haqqında heç bir dəlil olmasa da ehtimal etmək olar ki, əsərin hələ elmə məlum olmayan nüsxələri mövcuddur.

Ömrünün çox hissəsini musiqi sahəsinin tədqiqinə sərf etmiş H. Farmer özünün “A History of Arabian music” adlı kitabında görkəmli musiqiçimiz Səfiəddin Urməvi haqqında məlumat verərək onun “Kitabül-ədvar fil-musiqi” əsərinin bir neçə fəslini təhlil etmişdir. Əsərin adından göründüyü kimi “Kitabül-ədvar fil-musiqi” əsəri ərəb dilində yazıldığı üçün, həmin əsəri və onun müəllifi Səfiəddin Urməvini ərəb musiqiçisi kimi təqdim etmişdir. Buna baxmayaraq ərəb müəllif Abbas əl-Əzzafi “Əl-musiqiyül-iraqiyyə fi əhdül-moğol vəlt-türkman” adlı əsərində Səfiəddin Urməvini Türk musiqiçi kimi sıralamışdır. Buradan görmək mümkündür ki, xarici tarixçilər bəzən ilkin qaynaqdakı məlumatları ya görməzdən gəlir, yaxud da heç görmürlər.

Ümumiyyətlə, bir əsərin hansısa bir dildə yazılması müəllifin həmin dildə danışa xalqa məxsus olması fikri tamamən əsassızdır. Hər kəsə məlumdur ki, Avropada elm dili latın dili olduğu kimi, Yaxın və Orta Şərqdə, Azərbaycanda həmin dövrün elm dili ərəb dili idi və həm Nəsirəddin Tusi, həm də Səfiəddin Urməvi, eləcə də digər mədəniyyət xadimləri də daxil olmaqla Azərbaycanda və digər İslam ölkələrində fəaliyyət göstərən alimlər də əsərlərinin çoxunu bu dildə yazmışdılar. Böyük təbib, Türk alim İbn Sina da özünün məşhur “Əl-qanun fit-tibb” əsərini ərəb dilində yazmışdır İlkin tarixi qaynaqlara əsasən demək mümkündür ki, İbn Sina Buxara şəhəri yaxınlığında, kiçik bir kənddə anadan olmuşdur (Corbin H. History of Islamic Philosophy). Buxaranın bir Türk şəhəri olması da hər kəsə məlumdur. Böyük ensiklopedik alimin öz məşhur əsərini ərəb dilində yazması onun ərəb olması demək deyildir və bu cür fikirlər irəli sürməyin özü reallıqdan uzaqdır.

Linqvistik yanaşmanın digər bir forması isə dövləti idarə edən hökmdarlar və onların nəsillərinin onların dövlətləri ilə eyni etnik mənsubiyyətə aid edilməsidir. Vladimir Minorski Şəddadilər tarixindən bəhs edərkən mövcud nəslin kürd olması səbəbi ilə dövləti də kürd dövləti kimi adlandırır. Alimin “A History of Sharvan and Darband in the 10th-11th Centuries” adlı digər bir əsərində isə Şirvanşahlıq ərəb əsilli sülalə tərəfindən idarə olunduğuna görə ərəb adlandırılmır. Müəllifin iki əsəri arasında ziddiyyətli fikirlər onu deməyə əsas verir ki, bir sülalənin etnik kimliyinin bir dövlətə aid etmək heç bir istiqamətdən akademik hesab oluna bilməz.

M. P. Saykesin ümumi redaktorluğu ilə hazırlanan “A history of Persia” adlı tədqiqat əsərində də məsələyə dilçilik kontekstindən yanaşılır və digər mütəfəkkirlər ilə birlikdə Mövlana Cəlaləddin Rumi və Nizami Gəncəvi kimi şairlər türk olmalarına baxmayaraq “fars şairi” kimi göstərilir. Halbuki, bu iki mütəfəkkir də formalaşmış ənənələrə əsasən fars dilində yazsalar da onların fars şairi olmadığı dünyanın bir çox alimləri tərəfindən qəbul edilir . Öz araşdırmalarında qismən də olsa tarixə linqvistik və geosiyasi istiqamətdən yanaşmayan və obyektivliyini qoruyub saxlayan C. E. Bosfort məlumat verir ki, Məmlüklər Türk idilər və Misirdə hakimiyyəti ələ almışdılar. Lakin, bu o demək deyil ki, Misir bir Türk dövləti idi. Belə halda Nizami Gəncəvini kürd və ya fars kimi göstərmək heç bir məntiqə sığmır. “The Cambridge History of Iran” əsərinin V cildinin ədəbiyyat və şeirə aid olan hissəsində ayrıca bir formada – “Azərbaycan məktəbi” başlığına rast gəlinir. Kitabın eyni hissəsində ayrıca, Nizami Gəncəvinin Azərbaycan şairi olduğu da vurğulanmaqdadır.

2. XARİCİ TARİXŞÜNASLIĞIN GEOSİYASİ YANAŞMASI

Azərbaycan tarixinə dair araşdırma aparan digər qisim tarixçilərin bir qismi də məsələyə geosiyasi kontekstdən yanaşırlar. Bu tarixçilər ya Antik ədəbiyyatlarda əks olunan “Persiya” kəlməsindən istifadə edirlər, ya da ki, hadisələrə müasir İran İslam Respublikasının sərhədləri çərçivəsində nəzər yetirir və “İran” terminindən istifadə edirlər. Heç şübhəsiz ki, məqsədimiz əziz qonşumuz İranın sərhədlərinə şəkk gətirmək deyil. Bizim qayəmiz qədim zamanlardan bəhs edərkən həmin dövrün sərhədləri çərçivəsində yanaşmanı arzulamaqdır. Eyni zamanda miladdan öncə istifadə olunmuş və öz siyasi əhəmiyyətini itirmiş bir terminin Orta əsrlərdə istifadə olunmasının heç bir elmi əhəmiyyət kəsb etməməsinin tərəfdarıyıq. Həm müasir dövr sərhədləri çərçivəsində, həm də qədim dövr terminologiyası ilə Orta Əsrlərdə baş vermiş bir tarixi hadisə haqqında tam coğrafi təsəvvür yaratmaq mümkün deyil. Belə olan təqdirdə tarixi Azərbaycan torpaqlarında yaranmış dövlətlər başqa bir coğrafi areala aid kimi göstərilir, Azərbaycan siyasi və mədəniyyət xadimləri isə başqa millətə məxsus olurmuş kimi təsəvvür yaradılır, yəni, onlar fars mədəniyyətinin bir parçası kimi göstərilirlər. İngilis dilində istifadə olunan “Persia” kəlməsi istənilən dilə ingilis dilindəki mənası ilə “fars” kimi tərcümə olunur, eyni zamanda İran və ya iranlı mənalarını da ifadə edir. Misal üçün C. Mace fars dilinin qrammatikasına həsr etdiyi kitabını “Persian Grammar”, yəni “Fars dilinin qrammatikası” adlandırır. Demək ki, tarixçilərin coğrafi ərazini ifadə etmək üçün işlətdikləri “Persiya” termini daha çox bir xalqın kimliyini ifadə edir. Kembric universiteti tərəfindən nəşr olunan “The Cambridge History of Iran” kitabında isə məsələyə müasir-geosiyasi kontekstindən yanaşılır ki, bu da Avropalı elm adamlarının aldıqları antik coğrafi məlumatlar ilə formalaşan təfəkkürə söykənir.

Xarici tarixçi alimlər və orta əsr səyyahlar yanlışlığa yol verərək, əksər hallarda Dərbənddən İran körfəzinə qədər torpaqları “Persiya” (fars) adlandırırlar. Araşdırmalarda və səyahətnamələrdə istifadə olunan və demək olar ki, eyni mənanı ifadə edən bu iki sözdən birincisi Persiya m. ö. II minilliyin sonu – I minilliyin əvvəllərindən – ari tayfalarının Parsamuş ərazisində məskunlaşdığı dövrdən etibarən işlənmişdir. Əhəməni imperiyası yarandıqdan sonra “fars” anlayışı yalnız bir etnik toplumu deyil, bütün imperiyanı əhatə etdi və bu ad coğrafi məna kəsb edərək yunan tarixi-coğrafi ədəbiyyatına düşmüş oldu. Həqiqətən də antik Yunan və Roma coğrafiyaçıları. Kiçik Anadolu yarımadasından Qara dənizə, oradan da Xəzər dənizin şimalına, şərqdə Hindistana cənubda isə indiki İran körfəzinə qədər böyük bir ərazini Persiya adlandırmışlar. Strabonun “Coğrafiya” əsərinin ingiliscə və yunanca olmaq üzrə birlikdə ən mükəmməl nəşrində də həm ilk səhifədə əks olunan xəritədə, eyni zamanda Persiya (Əhəmənilər imperiyası) haqqında verilən məlumatda rast gəlmək mümkündür və yuxarıda qeyd etdiyimiz sərhədləri göstərməkdədir. Tarixin atası adlandırılan Herodot isə öz əsərində dəfələrlə Persiya adını çəksə də oranın sərhədi haqqında heç bir məlumat vermir. Klavdi Ptolomey isə öz əsərinə Persiya haqqında məlumat versə də Albaniyaya məxsus şəhərlərin də adını çəkir. Bu fikri təsdiqləyən tarixçi alim D. Morqan da bildirməkdədir ki, Avropa alimləri tərəfindən istifadə olunan “Persiya” anlayışı antik yunan tarixi ədəbiyyatlarında Əhəməni dövlətini ifadə etmək üçün istifadə olunan latın mənşəli “La Persia” coğrafi adından meydana gəlmişdir. Tarixçi həmçinin bildirir ki, “Persiya” ifadəsi sadəcə müasir İran ərazisini əhatə etmir. Onun fikirlərinə görə kitabda işlədilən “Persiya” anlayışı müasir Türkiyənin qərb qismini, keçmiş Sovetlər Birliyinin cənub hissəsini, Əfqanıstanı və müasir İran İslam Respublikasını əhatə edir. Bu fikri nə dərəcə doğru hesab etmək olar və bu fikir nə dərəcə elmi baxımdan daha çox peşəkarlıqdır, düşnüməmək insanın əlində deyil.

XII əsrdən etibarən Azərbaycan səyahət edən avropalı səyyahlar da antik yunan coğrafiyasının təsiri ilə Dərbənddən cənuba bütün əraziləri “Persiya” adlandırdılar. Alman səyyah Adam Oleari öz səyahət qeydlərində Rusiya sərhədini keçdikdən sonra Persiyaya daxil olduğunu yazır. Dərbənd, Şamaxı, Təbriz kimi tarixi Azərbaycan şəhərlərini Persiya şəhərləri kimi təqdim edir. Səyahətnamədə ziddiyyətlər mövcuddur. Səyyah əraziləri Persiya adlandırsa da əhalinin Türk dilində danışdığını da qeyd etməkdədir. Jan Batist Tavernye də öz səyahətnaməsində Persiyanın sərhədlərini göstərməkdədir. Səyyahın təbirincə desək Persiyanın şimal sərhədi eyniliklə Adam Olearinin səyahətnaməsində olduğu kimi Dərbənd şəhərindən başlayır. Hətta müəllif Təbriz şəhərinin adını erkən orta əsrlərdə Avropa və erməni qaynaqlarında işlədildiyi kimi “Tuaris” formasında göstərmişdir. XIII – XVIII əsrlərdə Azərbaycana səfər edən bütün diplomat və səyyahların gündəlik qeydlərinə və səyahətnamələrinə nəzər saldıqda eyni mənzərə qarşılaşmalı oluruq. Bu onu göstərir ki, bütün avropalı səyyah və diplomatların şərq haqqında məlumatlarının qaynaqları eyni yerdəndir. Yəni, hamısı az öncə qeyd etdiyimiz antik yunan coğrafi biliklərinin təsirinin yaratdığı təsəvvürlə öz səyahətnamələrini yazmış və avropalılarda düzgün coğrafi təsəvvür yaratmaq üçün onların da elmi biliklərinə uyğun olaraq coğrafi termin kimi “Persiya” kəlməsindən istifadə etmişlər.

Antik tarixi-coğrafi biliklərin təsirinə düşən alimlərdən biri olan Carlz Stori özünün üç hissəli, on cildlik nəhəng “Persian literature: a bio-bibliographical survey” əsərində səyyahların etdiyi səhvi təkrar etmişdir. Əsər bütövlükdə İran ədəbiyyatının tədqiqinə həsr olunsa da, birinci hissəsinin dördüncü kitabında Azərbaycan Persiyanın bir hissəsi kimi göstərilir. Eyni əsərin birinci hissəsinin beşıncı cildi isə “Hindistan tarixi” adlanır (Storey C. A.. Vol 1. Part 1). Eyni imperiyaların tərkibində olan İranın və Azərbaycanın Persiyanın bir hissəsi kimi təqdim olunması ilk baxışdan normal görünsə də, Hindistanın Persiyanın bir hissəsi kimi göstərilməsi həm tarixilik, həm də elmilik baxımdan doğru hesab etmək bir o qədər də inandırıcı görünmür.

Müasir tarixçilər isə Azərbaycan daxil olmaqla bir çox əraziləri müasir sərhədlərə uyğun olaraq İran ərazisi kimi göstərirlər. Halbuki, İran adı 1935-ci ildən etibarən rəsmən siyasi-coğrafi məna ifadə etməyə başladı/ Arian tayfalarının adı ilə bağlı olan “İran” ifadəsi, ilkin qaynaqlarsa daha çox farsları ifadə etmək üçün də istifadə olunurdu. Çox təəssüflər olsun ki, müasir qərb, eləcə də Rusiya və Türkiyə tarixşünaslığı bu yönlü məsələlərə geosiyasi nöqteyi-nəzərdən yanaşır. Bu cür müəlliflərdən biri Linda Komarofdur. Onun “Beyond and Legacy of Genghis Khan. Edited” adlı əsəri olduqca qiymətli hesab olunsa da, müəllif Elxanilər dövrü haqqında məlumat verərkən oranı İran ərazisində yaranmış bir dövlət kimi təqdim edir. Bruno de Nikola da əsərinin adından göründüyü kimi “İran Moğolları” ifadəsindən istifadə edir. “İran Moğolları” terminin işlədən tarixçilərdən biri də görkəmli Elxani dövrü tədqiqatçısı B. Spulerdir. C. Kolbasın “The Mongols in Iran. Chingiz Khan to Uljaytu 1220-1309” adlı əsərində də moğolların İrana yürüşləri və İranda Elxanilər ulusunu yaratmaları haqqında fikirlər öz əksini tapmaqdadır. C. Leyn isə “The Mongols in Iran” adlı araşdırmasında siyasi prosesləri İrana aid etmir, amma mədəniyyət xadimlərini də fars adlandırır. Mədəniyyət abidələrimiz xarici tarixşünaslıq tərəfindən fars abidələri kimi təqdim alimlərdə digər biri isə Elxani memarlığı üzrə ən dərin araşdırmalar aparmış Şeyla Bleyerdir. Çox təəssüf ki, müəllif “Ilkhanid architecture and society: an analysis of the endowment deed of the Rabʿ-i Rashīdī” adlı əsərində Rəb-Rəşidi və bunun kimi abidələri fars abidələri kimi qiymətləndirir. Eduard Braun isə orta əsrlərdə bütün ədəbi və tarixi əsərləri fars mədəniyyətinin bir parçası kimi təqdim edir. Tibb tarixi üzrə ən dəyərli araşdırmalardan biri olan K. Elqudun “A medical history of Persia” tədqiqatı da Carlz Story üslubunda yazılmışdır. Yəni, Anadolu, Mərkəzi Asiya, İran, Azərbaycan əraziləri ümumilikdə Persiya kimi göstərilməkdədir. XI – XIV əsrlər Azərbaycan və İran tarixləri haqqında məlumat verən A. Lampton da “Continuity and Change in Medieval Persia. Aspects of Administrative, Economic and Social History, 11th-14th Century” adlı tədqiqatında bu və buraya qonşu olan əraziləri Persiya adlandırır. Bu tip əsərlərin sayları çoxdur və təxmini hamısı eyni məzmunludur. Eyni hal Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin tarixinə dair əsərlərdə müşahidə olunmaqdadır. A. Nyuman “Safavid İran Rebirth of a Persian Empire” adlı monoqrafiyasında sadəcə Səfəvilərin fars imperiyası olduğunu göstərmir, eləcə də Səfəvilərin soykökü ilə bağlı yanlış və əsassız məlumatlar verir. A. Nyumandan fərqli olaraq R. Seyvori Səfəviləri fars adlandırmayaraq yumşaq davranır, lakin bütün əraziləri fars torpağı kimi göstərir (Savory R. M. İran under the Safavids). C. Hanvey və L. Lokxard da məsələyə eyni istiqamətdən yanaşaraq İran və ya fars terminlərindən istifadə etməyi üstün tutur.

Bu cür vəziyyət müasir Türkiyə tarixşünaslığında da mövcuddur. Elxanlı dövrü tədqiqatçısı İ. Erdem məqalələrində “İraq və İran əyalətləri” ifadəsindən istifadə edib və Azərbaycan şəhərlərini də birbaşa olaraq İran əyaləti kimi göstərmişdir. H. Şahin isə elə məqaləsinin başlanğıcında yazmaqdadır ki, Elxanilər İranda yaradılmış bir Moğol dövlətidir. Doğrudur Elxanilər Moğol dövlətidir, lakin, İran ərazisində yaranma fikrinə haradan gəldiyinə anlam vermək çətin olur. Çünki, Elxanilərin hər üç paytaxtı Azərbaycan ərazisinə düşür. M. Uyar isə B. Spuler kimi dövləti Elxanlıları İran Moğolları kimi göstərməkdədir. Türk tarixçiləri O. Özgüdenli və A. Yuvalı hocalarımızın əsərlərində məsələyə obyektiv yanaşmışlar və İran coğrafi terminindən istifadə etməməyə cəhd etmişlər. XV əsr Azərbaycan Bayandurlu sülaləsinin hakimiyyətinə həsr olunan tədqiqat əsəri yazmış İ. Aka isə ərazini İran ərazisi kimi göstərmiş (halbuki paytaxt Təbriz olub) lakin hakimiyyəti Türkmən hakimiyyəti kimi təqdim etmişdir. Səfəvi dövləti haqqında məlumat verən görkəmli alim F. Sümer də İran coğrafi terminindən istifadə etmişdir (Sümer F. Safevî devletinin kuruluşu ve gelişmesinde Anadolu Türklerinin rolü). Bu cür nümunələrin sayı həddən artıq çoxdur və buna Rusiya tarixşünaslığında da rast gəlinir.

3. İRAN VƏ AZƏRBAYCAN İLKİN QAYNAQLARDA

İlkin mənbələrə nəzər saldıqda isə tamamilə fərqli bir mənzərə ilə qarşılaşırıq. Azərbaycan tarixinin X-XII əsrlər tarixini öyrənmək üçün ən çox istifadə olunan qaynaq Səlcuqnamələrdir. Əhməd bin Mahmudun müəllifi olduğu Səlcuqnamədə İran kəlməsinə heç bir yerdə rast gəlinmədiyi halda Azərbaycan adına, eləcə də Şəki və digər şəhərlərin adına dəfələrlə rast gəlinir. İranı təsvir etmək üçün ərəb tarixçiliyində daha geniş yayılmış əcəm terminindən istifadə edir. Səlcuqnamədə antik müəlliflərin, onların davamçılarının Persiya adlandırdıqları ərazi, hissələrə bölünərək dövrün coğrafi bölgüsünə uyğun formada, aşağıdakı kimi göstərilir. “Sultan Səncər bir çox məmləkətin Sultanı idi. Nihavənd, İraq, Səmərqənd, Xorasan, Təbəristan, Kirman, Sistan, İsfahan, Həmədan, Rey, Azərbaycan, Ərməniyyə, Arran…” (Ahmed bin Mahmud. Selçukname) Əsərin bir çox yerində işlədilən Azərbaycan kəlməsi həm ərazi kimi, həm bölgə kimi, həm də əmirlik kimi verilmişdir. XI-XIV əsrləri əhatə edən İbn Bibinin “Səlcuqnamə” əsərinə diqqət yetirdikdə görmək mümkündür ki, İraqın adı coğrafi termin kimi bir neçə dəfə çəkildiyi halda İranın adı heç bir formada çəkilmir. Həmin əsərdə Azərbaycan kəlməsi coğrafi ərazini təsvir etmək üçün dəfələrlə istifadə olunmuşdur. İran adı heç Nizamülmülkün “Siyasətnamə” əsərində də çəkilmir. Lakin, Azərbaycan adı əsərdə həm coğrafi mənada, həm də əmirlik kimi dəfələrlə çəkilməkdədir. Müəllif Məzdəkilər hərəkatından söhbət açarkən Azərbaycanın bu hərəkatın əsas mərkəzlərindən biri olduğu fikrinin yaranmasına səbəb olan məlumatlar verir. Belə qənaətə gəlmək olar ki, nə Sasanilər dövründə, nə də X-XI əsrlərdə Səlcuqlular Azərbaycan ərazisindən Anadoluya keçdiyi zaman İran məfhumu yox idi. Belə bir hal mümkün olsaydı, müəlliflər bu addan mütləq hər hansı bir formada istifadə edərdilər. Bütün bunlara rəğmən əsərlərin müasir çaplarında ön söz və şərhlərdə İran məfhumu varmış kimi fikirlər yer almaqdadır. Məsələn XIII-XV əsr farsdilli unikal mənbələrdən biri olan Ata Məlik Cüveyninin “Tarixi-cahanquşa” əsərini heç bir yerində İran kəlməsi keçmədiyi halda əsəri Türk dilinə çevirən M. Öztürk Ön sözdə, əsər və onun müəllifi haqqında məlumat verərkən və şərhlərdə dəfələrlə İran kəlməsindən istifadə edərək, məsələyə müasir sərhədlər çərçivəsindən yanaşdığını göstərməkdədir. Tərcüməçi Əsərin daxilində heç keçməyən İran kəlməsinə geniş yer ayırarkən, əsərin içində dəfələrlə istifadə olunan və coğrafi ərazi mənasını ifadə edən Azərbaycan kəlməsini istifadə etməkdən çəkinmişdir. Halbuki, əsərin ingiliscə nəşrində obyektiv davranılmış və müxtəlif mənaları ifadə etmək üçün Azərbaycan adı 16 yerdə işlədilmişdir. “Tarixi-cahanquşa” əsərinin farsca Məhəmməd Qəzvini nəşrində isə İran kəlməsi Azərbaycan kəlməsindən daha çox istifadə olunub. Əsərin Məhəmməd Qəzvini nəşri əsasında J. Boyle tərəfindən hazırlanan ingiliscə tərcüməsi daha obyektiv davranaraq nə ön söz və şərhlərdə, nə də əlavə məlumatlar verərkən İran və Persiya sözlərindən istifadə etməmişdir. Buradan belə nəticə çıxartmaq mümkündür ki, ilkin qaynaqların farsca təshih olunmuş variantlarında bir sıra qeyri-obyektivliklərə rast gəlinir. Ehtimal etmək olar ki, əsərlərin ilkin əlyazmasında istifadədə olunan Əcəm və Fars sözləri əsərin təshih olunmuş çaplarında İran sözü ilə əvəz olunur. M. Öztürkün tərcümə etdiyi və 2000-ci ildə nəşr olunan Mahmud Aksarayinin “Müsamərətül-əxbar” əsəri, 1941-ci il M. Nuri Gəncosman tərəfindən gerçəkləşdirilən tərcüməsindən xeyli fərqlənir və əsərin ikinci nəşrində bir çox ixtisarlara rast gəlinir. Digər bir tərəfdən əsərdə Böyük Səlcuqlu Sultanlığı, onun davamı olan Anadolu Səlcuq Sultanlığı kimi tanıdığımız imperiyanın Sultanları İran Sultanları kimi təqdim olunur. Halbuki, əsərin almanca nəşrində 14 Sultan Səlcuqlu sülaləsinin sultanları kimi tərcümə edilmişdir. Bu da əsərin tərcümə variantlarına qarşı inamsızlığın yaranmasına səbəb olur və orijinal əlyazmaya baxma ehtiyacı hiss etdirir ki, bu da hələlik mümkün deyil. Sadəcə onu deyə bilərik ki, əsərin hər üç nəşrində Elxanilər dövründən bəhs olunan hissələrdə İran adına rast gəlinmir. Dövrün əsas qaynaqlarından biri olan İbnül-İbrinin “Əl-müxtəsər fid-düvəl” əsərinin türk dilindəki tərcüməsində də 5-ci və 6-ci xanədanlıqlar iranlıların yaratdığı xanədanlıqlar kimi göstərilmişdir. Halbuki, əsərin ingiliscə çapında bu xanədanlıqlar orijinalına uyğun şəkildə Midiya və Fars xanədanlığı kimi verilmişdir. Lakin, əsərin istənilən tərcüməsində 9-cu və 10-cu xanədanlıq kimi təsvir olunan Ərəb Xilafəti və Moğollardan məlumat verilərkən İran coğrafi adına rast gəlinmir.

Moğol dövrünün ən böyük əsəri, ilk ümumdünya tarixi hesab olunan “Cameüt-təvarix” əsərində də demək olar ki, yüz dəfələrlə Azərbaycan adı keçməkdədir. Eyni zamanda əsərdə Fars kəlməsi ilə bərabər İran kəlməsi bir neçə dəfə istifadə olunmuşdur. Fəzlullah Rəşidəddin “Cameüt-təvarix” əsərinin “Tarixi-mübarəki-Qazan” cildində Hülakü xanın beşinci oğlu olan Tugay haqqında məlumat verərkən bildirir ki, o, İran səfəri zamanı ildırım vurmasından dünyasını dəyişmişdir. Və ya Münkə xaqan Hülakü xanı İrana başçı təyin edir və ora göndərir. Əsərin farsca iki mühüm nəşrləri olan Behman Kərimi və Məhəmməd Rövşən-Mustafa Musavi nəşrlərinin heç biri tam və kamil deyil, eyni zamanda hər iki nəşrdə çatışmamazlıqlar var. Lakin, əsərin ingiliscə V. Takston və Rusca A. Arends nəşrlərinə nəzər yetirdikdə burada da İran kəlməsinin işlədildiyini görmək mümkündür. Təəssüf ki, əsərin ilkin əlyazmasına baxma imkanımız yoxdur və beləcə İran adının ilkin nüsxədə necə işləndiyi haqqında fikir irəli sürmək mümkün deyil. Ola bilsin ki, fars formasında işlədilmişdir. İran haqqında bəhs edilən məlumatları nəzərdən keçirərkən bir məqam insanın diqqətini çəkməyə bilmir. “Cameüt-təvarix” əsərində sadəcə Hülakü xan zamanında və dövlət yaranmamış “İran məmləkəti” və ya “İran torpağı” ifadəsi işlədilmişdir. Hülakü xandan sonra gələn xanlar zamanında demək olar ki, bu ada rast gəlinmir. Abaqa xanın zamanında keçmiş İsmayillilərin əraziləri Fars məmləkəti kimi işlədilməyə başlayır. Əsərdə deyilir ki, “Abaqa xan Fars əyalətlərini Atabəy Əbu Bəkirin övladlarına bağışladı”. Əsərin elə həmin yerində İraq, Rum, Azərbaycan, Arran və s. ərazilər də məmləkət kimi göstərilir və Azərbaycanın mərkəz olduğu vurğulanır. Azərbaycanın Elxanilər dövlətinin metropoliyası olması fikrinin bir çox əsasları mövcuddur. Bunlardan birincisi ölkənin paytaxtının Təbriz şəhəri olmasıdır və “Darül-mülk” adlanan bu şəhərin Azərbaycanda yerləşdiyinə dair heç bir şübhə yoxdur. Əgər Təbriz fars coğrafiyasına aid olsaydı adı Azərbaycandan bəhs edilərək xatırlanmazdı. Digər bir məsələ, Elxanilərin xəzinəsi də Azərbaycanda yerləşirdi. Əhməd xan başda olmaqla bir çox Elxani xanları zamanlarının çoxunu Muğanda və Qarabağda keçirərdilər. Həmçinin Rum, Şam və başqa ərazilərdə qırğın və yağmalar həyata keçirən Elxani hökmdarları Azərbaycan və ətrafında belə bir addım atmadılar. Başqa bir diqqət çəkici məqam undan ibarətdir ki, Elxani dövləti yaranmamışdan öncə moğollarla Ərəb Xilafəti arasında İsmayillilər adlı fars dövləti mövcud idi. Ola bilsin ki, Fəzlullah Rəşidəddin əsərdə bu dövləti ifadə etmək üçün “İran” və ya Arean ifadəsindən istifadə etmişdir. Həqiqətən də əsərdə sadəcə İsmayillilər dövlətinə işarə edərkən “İran məmləkəti” və ya “İran torpağı” ifadəsindən istifadə olunub. Məmləkət isə o dövrdə ölkə mənasını ifadə etmirdi, sadəcə əyalət və ya vilayət mənasında işlədilirdi. Behman Kərimi nəşrində əksər hallarda vilayət ifadəsi işlədilir. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, Elxanilər zadəganları etnik baxımdan moğol olsalar da onların ordularında çoxlu Türk əsgər vardı və çox güman ki, Azərbaycana gəlmiş moğolların xeyli hissəsi Türk idi. Moğol ordusunda bir çox Türk əsgəri komandırlik edirdi ki, bunlardan biri də Fəzlullah Rəşidəddinin təbirincə desək “Moğolların başı Əmir Böri idi”. Börü və ya Börü qədim Türkcədə qurdu ifadə etmək üçün istifadə olunur. Mahmud Kaşqarlının “Divani-lüğət it-Türk” əsərində bildirilir ki, Türklərə qadın doğumunu tamamlayarkən həkimə belə bir sual verirlər “tilkü mü togdı azu böri mü?”, yəni “tülkümü doğdu, yoxsa qurdmu?” Doğulmuş körpənin oğlan (qurd) yoxsa qız (tülkü) olduğunu öyrənmək üçün istifadə olunan Türk deyimidir. “Cameüt-təvarix” əsərinin əvvəlində F. Rəşidəddin Türk və Moğol tayfalarının təsnifatını verir və hətta müəllif Türklər haqqında məlumatı öz əsərinə moğollardan öncə daxil etmişdir. Böyük təbibin Türklər haqqındakı məlumatı, moğollar haqqındakı məlumatdan daha öncə daxil etməsi Türklərin Moğollar arasında daha yüksək mövqedə dayandığını söyləməyə imkan verir. Əgər Moğollar farslara yaxın olsaydılar və “İran Moğolları” deyə bir dövlət mövcud olsaydı, Qazan xanın birbaşa nəzarətində yazılan “Cameüt-təvarix” əsərində Fars tayfalarının təsnifatı da verilərdi. Bundan başqa Türklərdə mövcud olan yas adətləri eyniliklə Moğollarda da mövcuddur. Əbülqasım Kaşaninin “Tarixi-Olcaytu” əsəri Türk təqvimi əsasında yazılıb və xeyli sayda türkizmlərdən istifadə olunub. Belə düşünmək mümkündür ki, Elxanilər təsadüfən Azərbaycanı mərkəz seçməmişdilər. onları bu torpağa etnik əlaqələr bağlayırdı. Onu da dəqiqliklə demək olar ki, bir Moğol ulusu olan Elxanilər dövləti İran dövləti və ya sülaləsi deyildi, Azərbaycan ərazisində yaranmışdı.

Əmir Teymurun fəthləri haqqında ən unikal qaynaq olan Nizaməddin Şaminin “Zəfərnamə” əsərində Azərbaycan və İran məmləkətləri olaraq ayrıca göstərilmişdir. Əsərə diqqət yetirərkən tarixi coğrafiyanı dəqiq müəyyən etmək mümkün olmasa da burada yerləşən şəhərlərin adlarına diqqət yetirərək belə bir qənaətə gəlmək olar ki, Azərbaycan elə öz tarixi ərazilərini, İran isə farsların yaşadığı əraziləri göstərmək üçün istifadə olunub. Müəllif əraziləri olduqca dəqiq verərək bəzən İran vilayətləri yerinə Fars vilayəti ifadəsindən də istifadə etmişdir. Ağqoyunlu tarixinin öyrənilməsi üçün ən əsas tarixi qaynaq hesab olunan Əbu Bəkr Tihraninin “Kitabi-Diyarbəkriyyə” əsərində də İran coğrafi ərazi kimi və ya siyasi mənada işlədilmir. Lakin, əsəri Türk dilinə çevirən M. Öztürk bütün şərh və izahlarda fars yerinə də, İran İslam Respublikası yerinə də İran kəlməsindən istifadə etməyi üstün tutmuşdur. Zənnimizcə ən çox təhriflərə məruz qalan əsər Həmdullah Mustoufi Qəzvininin “Tarixi-qozide” əsəridir. Əsərin həm təshih olunmuş farsca Əbdülhəsən Nəvahi nəşri, həmdə Türk dilinə tərcümə olunan Mürsəl Öztürk nəşrində xeyli sayda təhriflərə yol verilmişdir. Əsərdə göstərilir ki, Abaqa xan zamanında Bərkay xan intiqam üçün İrana yönəldi, Kür çayı qırağında xanın qardaşı Yəşmuta çatdı. Əminik ki, Həmdullah Mustoufi Qəzvini Kur çayı ətrafını İran adlandırsın. Çünki, irəlidə bəhs edəcəyimiz və Həmdullah Mustoufi Qəzviniyə məxsus olan “Nüzhətül-qülub” əsərində Kür çayının Azərbaycan ərazisində yerləşməsi haqqında məlumat mövcuddur. Demək ki, əsərin təshihində yol verilən xətalar əsərin sonrakı ingiliscə qısa tərcüməsi daxil olmaqla bütün tərcümələrinə də sirayət edir.

Səfəvilər İmperiyası tarixinə dair ilkin qaynaqlarda onların Türk əsilli olması və Azərbaycanda dövlət yaratması haqqında məlumatlar kifayət qədərdir. Görkəmli səfəvişünas Azərbaycan alimi Zabil Bayramlı Şeyx Hüseyn bin Şeyx Abdal Zahidinin “Silsilətün-nəsəbi Səfəviyyə” əsərinin tədqiqinə həsr etdiyi monoqrafiyada Təvəkkül bin Bəzzaz əl-Ərdəbilinin “Səfvətüs-səfa” əsəri daxil olmaqla bir çox ilkin qaynaqlardan istifadə edərək Səfəvilərin etnik kimliyinə aydınlıq gətirmişdir. O bildirmişdir ki, indiyə qədər tarixşünaslıqda Səfəvilərin fars, kürd və ya ərəb mənşəli olması haqqındakı fikirləri tamamilə əsassızdır. Müəllif “Azərbaycan Səfəvi dövlətinin quruluşu və idarə olunmasında türk qızılbaş əyanlarının rolu” adlı digər bir əsərində Məhəmməd Yusif Qəzviniyə istinadən yazır: “Şərur döyüşündən sonra İsmayıl darossəltəne-ye (paytaxt, mərkəz) Təbrizə üz tutdu və Azərbaycan şahlıq taxtına (təxte səltənete Azərbaycan) oturdu. Bütün Azərbaycan məmləkətində (dər təmam məmləkət-e Azərbaycan) onun adına xütbə oxundu, dinar və dirhəm zərb edildi”. Əlavə şərhə ehtiyac olmayan bu parçadan aydın olur ki, Səfəvilər hansı coğrafi ərazidə yaranmışdır və nə dərəcədə doğrudur ki, bu dövləti İran dövləti kimi göstərilsin.

4. ORTA ƏSRLƏRDƏ AZƏRBAYCAN VƏ FARS COĞRAFİYASI

İlk öncə onu vurğulamaq zəruridir ki, Azərbaycanın tarixi ərazisi haqqında məlumat verərkən Ermənistan Respublikası xaric, heç bir qonşu ölkəyə, xüsusilə də İran İslam Respublikasına ərazi iddiası irəli sürmək fikrində deyilik. Yeganə istəyimiz Azərbaycanın tarixi-coğrafi ərazisi haqqında doğru, dürüst fikir formalaşdırmaqdan ibarətdir. Tədqiqatda istifadə olunan “İran” “Fars” və “Azərbaycan” tarixi-coğrafi anlayışları tarixi səciyyə daşıyır. Problemin daha aydın anlaşılması üçün sözü gedən ifadələrin, ilkin qaynaqlara əsasən hansı coğrafi əraziləri əhatə etməsi və onların xüsusiyyətləri haqqında məlumatlara yer ayırmağın vacib və əhəmiyyətli olduğunun qənaətindəyik.

Xarici tarixçilərin əsərlərində bəzən “İran”, bəzən də “Persiya” kimi işlədilən ifadələr orta əsrlər tarix-coğrafi ədəbiyyatlarında “əcəm” (عجم) formasında istifadə edildiyini müşahidə etmək mümkündür. Xarici tarixşünaslar ərəb və fars dilindən tərcümə etdikləri zaman orijinalda “əcəm” kimi işlədilən tarixi-coğrafi termini “Persiya” və ya “İran” olaraq tərcümə etmişlər. Elə isə, “əcəm” sözü nə anlamı ifadə edir? Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində göstərilir ki, “əcəm” sözü ərəb dilində ərəb olmayan xalqlarını adlandırmaq üçün istifadə edilirdi. Ayrıca bu sözün “xarici” və “ərəb dilini anlamayan” mənaları da vardır. XV – XVI əsrlərdə isə bu söz yalnız İran və Azərbaycan ərazilərini ifadə etmirdi, eyni zamanda Xorasan və Türküstan bölgələrini də ifadə etmək üçün bu söz istifadə edilirdi. X əsr ərəb coğrafiyaçısı Əl-Müqəddəsi özünün “Əhsənüt-təqsim” əsərini iki böyük hissəyə ayırır. Birinci hissə ərəb coğrafiyasına, ikinci hissə isə qeyrı-ərəb coğrafiyasının təsvirinə həsr olunmuşdur. İkinci hissə “Əcəm torpaqları” adlandırılır. Bu ərazilər aşağıdakı bölgələrə ayrılır: Məşriq, Deyləm, Rəhab, Cibal, Xuzistan, Fars, Kirman. Göründüyü kimi “əcəm” sözünü bəzi ədəbiyyatlardakı kimi “İran” formasında deyil və “Persiya” kimi tərcümə etmək də yolverilməzdir. Bu kimi misallar ərəb qaynaqlarında çoxdur və bəzilərinə yeri gəldikcə araşdırmada müraciət olunub. Əl-İstəxri “Məsalükül-məmalik” əsərində İran adını çəkməyərək sadəcə Fars əyalətinin sərhədini göstərmişdir. Əsərə görə söyləmək mümkündür ki, Fars əyalətinin şərqində Kirman, qərbində isə Xuzistan və İsfahan yerləşir. Mərkəzi Şiraz olan bu əyalətin cənub sərhədi Fars (Fars körfəzi) dənizidir. Bundan başqa əsərdə Fars əyalətinə məxsus Siraf və İstəxr şəhərləri də göstərilmişdir. “Hüdudül-aləm”də Fars əyalətinin sərhədləri və şəhərləri daha dəqiq verilmişdir. Əl-İstəxridən fərqli olaraq bu əsərdə bu vilayətin şimal sərhədi haqqında dəqiq məlumat var və bura Fars səhrasıdır. Bu əsərdə də Şiraz və İstəxr şəhərləri Fars əyalətinin ən iri şəhərləri hesab olunur. Əbül Fida “Təqvimül-buldən” adlı əsərində digərləri kimi Xuzistan, Xorasan, İsfahan və Həmədanı Fars əyalətinə daxil etmir. Fars əyalətinin ən şimal şəhərinin Rey olduğu haqqında məlumat verən müəllif buranın mərkəzi şəhərinin Şiraz olduğunu xatırladır. Fars əyaləti haqqında məlumatlara diqqət yetirdikdə aydın olur ki, ərəb qaynaqlarında bu əyalət haqqında ziddiyyətli heç bir məlumat mövcud deyil. Onu da anlamaq mümkündür ki, Fars əyalətinin ərazisi, xarici tarixşünaslığın göstərdiyi İran və ya Persiya sərhədlərini əhatə etmir. Həmçinin “əcəm” adlanan coğrafi anlayış nə İranı (Persiyanı), nə də Fars əyalətini əhatə etmir.

“Azərbaycan” ifadəsi coğrafi ərazi kimi ilk dəfə Dərbənd səddinin divarlarında işlədilmişdir. Sasani dövrünə aid olan pəhləvi dilində yazılmış kitabədə deyilir ki; “Bura və burdan aşağılar Adurbadaqan/Azərbaycandır.” (Dərbənd divarlar. Daş plitə. № 182-183) Bu kitabənin Sasani dövlətinin məşhur hökmdarı Xosrov Ənuşiravan zamanına aid olduğunu söyləmək mümkündür. Daha sonra bu coğrafi ada ərəb qaynaqlarında daha çox rast gəlinir. Əl-Müqəddəsi Azərbaycan və Ərməniyyə ərazilərinə ortaq bir ad tapmadığı üçün buranı bolluq və bərəkət mənasını ifadə edən “Rəhab” adlandırır. Müəllif “Rəhab” bölgəsini üç əraziyə ayırır. Azərbaycan, Arran və Ərməniyyə. Ərəb mənbələrinin bir çoxunda Azərbaycan və Arran ayrı-ayrı göstərilsə də, xüsusilə tarixi əsərlər yazan müəlliflərin əksəriyyəti Arranı Azərbaycanın bir hissəsi kimi öz əsərinə daxil etmişdir. Əl-Müqəddəsiyə görə Arran iki çayın – Samur və Araz çaylarının arasındakı əraziləri əhatə edir. Mərkəzi Bərdə olan Arrana Tiflis, Hunan (indiki Qazax), Şəmkir, Gəncə, Beric(?), Şamaxı, Şirvan, Bak, Şabran, Babül-əbvab (Dərbənd), Abxaz, Qəbələ, Şəki, Malazqırd şəhərləri daxil idi. Əl-Müqəddəsi Azərbaycan ərazilərini birbaşa özü görmədiyinə görə əsərində yanlışlığa yol vermişdir. Məsələn Tiflisi və Abxazı Arran şəhəri adlandıran müəllif Dəbil, Xoy, Salmas, Urmiya kimi şəhərləri erməni şəhəri adlandırmışdır. “Əhsənüt-təqsim” əsərinin məlumatlarında daha bir ziddiyyətli məqam mövcuddur. Əsərdə Dəbilin erməni şəhəri olduğu göstərilsə də burada müsəlmanların yaşadığı və böyük bir məscidin var olduğu da göstərilir. Bilindiyi kimi Azərbaycanın şimal hissəsi xristian idi və təbii olaraq İslamı gec qəbul etdi. Azərbaycanın ən qərbində, Bizans ilə qonşuluqda yerləşən bir şəhərdə iri bir məscid varsa, bu şəhər erməni şəhəri ola bilməz. Bu fikrin doğru olduğunu fərz etsək, ermənilərin yaşadığı şəhərdə müsəlmanlar azlıq təşkil etməlidir və müsəlmanların azlıq təşkil etdiyi bir şəhərdə iri bir məscid mövcud ola bilməz. Müəllifi bəlli olmayan “Hüdudül-aləm” əsərində də Ərməniyyə, Arran və Azərbaycan fərqli vilayət kimi göstərilir və bu əsərdə də Əl-Müqəddəsinin məlumatlarına bənzər məlumatlar verilir. Əsərdə Ərdəbil, Əsna, Miyanə, Xinə, Caburqan, Təbriz, Marağa Bərzənd, Muğan, Vərtan Azərbaycan şəhərləri kimi, Dvin, Daxarraqan, Urmiya, Səlmas, Xoy, Malazgird, Qalqala, Mayafariqin, Mərənd, Mimad, Əhər, Qaban, Bərdə, Beyləqan, Bazgah, Gəncə, Xunan, Qala, Tiflis, Şəki, Mübarəki, Süqəlcabal, Sunabatman, Sanar, Qəbələ, Bərdic, Şirvan, Xirdivan, Şabran, Dərbənd və Bakı şəhərlərini Arran və Ərməniyyə şəhərləri kimi göstərsə də Ərməniyyə və Arran arasındakı sərhəd haqqında heç bir məlumata rast gəlinmir. Əsəri ingilis dilinə çevirən V. Minorski aidiyyəti olmasa da əsərin adının aşağısına “Fars/İran Coğrafiyası” ifadəsini daxil etməyi lazım bilmişdir. Əl-Müqəddəsidən bir əsr öncə yaşamış İbn Xordadbeh özünün “Əl-məsalik vəl-məmalik” əsərində Azərbaycan şəhərlərini daha dəqiq göstərərək Salmas və Urmiyanı Azərbaycan şəhəri kimi xatırlayır. Əsərə nəzər yetirərsək Zəncan, Marağa, Miyanə, Ərdəbil, Vərsan, Sisər, Bərzə, Saburxas, Təbriz, Mərənd, Kulüsrax, Muğan, Leşkərə, Bərzənd, Cəbzə, Cabrevan, Nəriz, Urmiya, Salmas kimi Azərbaycan şəhərlərinin adını görə bilərik. İbn Xordadbeh isə Azərbaycanın şimal şəhərləri haqqında yanlış məlumat verir. O, Tiflis, Bərdə və Əl-Bab (Dərbənd) kimi şəhərləri Ərməniyyə şəhərləri kimi təsvir edir. Bu əraziləri Ərməniyyə. Arran və Azərbaycan olaraq üç yerə bölən müəlliflərdən bir də Əl-İstəxridir. O, “Məsalükül-məmalik” əsərində Ərməniyyə, Arran və Azərbaycandan tək bir bölgə kimi söhbət açır və Əl-Müqəddəsidən fərqli olaraq hansı şəhərin hansı bölgəyə (Azərbaycanmı, Arranmı yoxsa Ərməniyyəmi) aid olduğu haqqında məlumat vermir. Əl-İstəxri ümumilikdə bu üç əyalətin Ərdəbil, Marağa, Məyanic, Hünəc, Ucan, Daharrakan, Hüvəyyə, Salmas, Mərənd, Təbriz, Muğan, Vərsan, Cabrəvan, Babül-Əvbab (Dərbənd), Bərdə, Beyləqan, Bərzənc, Şamaxı, Şirvan, Abxaz, Qəbələ, Şəki, Şabran, Gəncə, Şəmkir və Hünan şəhərlərinin adını çəkir. Digər ərəb coğrafiya əsərlərində olduğu kimi, “Məsalükül-məmalik”də Dəbil şəhəri Ərməniyyənin əsas şəhəri kimi göstərilir. Əl-Yaqubi isə “Kitabül-büldən” adlı əsərində Qəzvini Azərbaycan yaxınlığındakı şəhər, Beyləqanı isə Azərbaycan şəhəri kimi təqdim etsə də Dərbənd daxil olmaqla bir çox şimaldakı şəhərlər haqqında məlumat vermir. Ehtimal ki, Əl-Yaqubinin yaşadığı dövrdə ərəblər hələ Azərbaycanın şimal hissəsini bir o qədər də yaxşı tanımırdılar, ya da ki, müəllifə bu ərazilər haqqında məlumat verilməmişdir. Daha bir X əsr müəllifi İbn Havqəlin “Surətül-ərz” adlı əsərində isə məlumatlar xeyli fərqlənir. Düzdü müəllif digər coğrafiyaçılar kimi Azərbaycan, Arran və Ərməniyyəni bir əyalət kimi göstərsə də, digərlərindən fərqli olaraq şəhərlərin hansı vilayətə aid olması haqqında bir az dəqiq məlumat verir. Məsələn, digərlərindən fərqli olaraq Xoy, Salmas, Urmiya, Miyanə və s. kimi şəhərlərinin Azərbaycan şəhəri olduğunu yazır. Digər məlumatlar daha öncə vurğuladığımız məlumatlar ilə eyniyyətlilik təşkil edir. Öz səyahətnaməsində çox güman ki, Xristian dininə sitayiş etməsi səbəbi ilə Tiflisi (müəllif buranı İslamın girmədiyi şəhər adlandırır) bir erməni şəhəri kimi göstərən Əbu Düləf Ərməniyyə ilə Azərbaycan arasındakı sərhədin Van gölü olduğunu vurğulamaqdadır. O Muğan, Bakı, Ərdəbil, Bərdə, Urmiya, Salmas kimi Azərbaycan şəhərləri haqqında məlumat verir. Diqqət çəkici məqam ondan ibarətdir ki, səyyah Kur və Araz çaylarını təsvir edərkən, bu çayların Ərməniyyə ərazisində axması haqqında məlumat vermir ki, bu da əvvəlki ərəb müəlliflərinin söylədikləri fikirlərdə qeyri-dəqiqliyin mövcud olduğunu bir daha göstərmiş olur. Əsərdə bir dəfə də İran kəlməsinin keçməməsinə rəğmən, səyahətnaməni tərcümə edən S. Gündoğdu kitaba “İran səyahətnaməsi” adını vermişdir ki, bu da reallıqla ziddiyyət təşkil edir. XIV əsr ərəb coğrafiyaçısı Əbül Fidanın “Təqvimül-buldən” əsəri də digər əsərlər kimi eyni məlumat verməkdədir və ona görə də, bu haqda təkrar-təkrar danışmamağı üstün tutduq. Lakin, əsərdə bu qarışıqlığın səbəblərinə aydınlıq gətirən müəllif bildirir ki, Arran, Azərbaycan və Ərməniyyə sərhədləri bir-birinə elə qarışmışdır ki, hansı şəhərin hansı bölgəyə aid olduğunu müəyyən etmək çətindir. Belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, ərəb coğrafiyaçılarının bir şəhəri müxtəlif bölgələrə aid etməsi, Azərbaycan şəhərinin, bəzən Arran, bəzən də Ərməniyyə şəhəri kimi göstərilməsi, Arran şəhərinin bəzən Azərbaycan, bəzən də Ərməniyyə şəhəri kimi göstərilməsi, bu bölgələr arasındakı sərhədlərin tam aydın olmaması və bir birinə çox qarışması ilə əlaqədardır. Məhz ona görə də ərəb coğrafiyaçılar üç bölgəni bir iqlim kimi təqdim etmişlər. Azərbaycan əyaləti və ona daxil olan şəhərlər haqında ən dəqiq məlumat Həmdullah Mustoufi Qəzvininin “Nüzhətül-qülub” əsərində verilmişdir. Müəllif Azərbaycanı üç vilayətə bölür. Mərkəz Azərbaycan, Muğan və Arran. Azərbaycanın ən böyük şəhəri kimi Təbriz göstərilir. Əsərin iki tərcüməsində çoxlu sayda xətalar mövcuddur.

Ərəb dilli tarixçilərinin əsərlərini nəzərdən keçirdikdə tamamilə digər fərqli bir coğrafi mənzərəni müşahidə etmək mümkündür. Bu tarixçilər mövcud ərazini Ərməniyyə, Arran və Azərbaycan olmaqla üç yerə deyil, Ərməniyyə və Azərbaycan olmaqla iki yerə bölürlər. Əl-Bələzuri “Fütuhül-büldən” əsərində yazır ki, Ömər bin Xəttab, əl-Hörmüzan ilə məsləhətləşərək ondan soruşdu ki, “İsfahanımı birinci fəth edək, yoxsa Azərbaycanımı?”. O da cavab verdi ki, “İsfahan başdırsa, Azərbaycan qanaddır”. Həmçinin Azərbaycanın fəthi haqqında məlumat verən müəllif Bərdə, Beyləqan, Muğan, Cilan, Şabran kimi şəhərlərin adını çəkir və Azərbaycanın mərkəzi şəhərinin Ərdəbil olduğunu vurğulayır. Əsərdə Azərbaycanın fəthi ilə bağlı məlumat verilərkən Arran adı çəkilmir və ərəb dilli coğrafiyaçılarının Arran şəhərləri kimi göstərdiyi şəhərlər Azərbaycana adi edilir. Əbu Cəfər Məhəmməd bin Cərir ət-Təbəri özünün “Tarixi-Təbəri” əsərində Azərbaycan haqqında daha dəqiq məlumat verir: “Əcəmin Atəşgahları orda (Azərbaycanda) idi. Pəhləvi dilində atəşə “ezer” deyirlər. Ona görə əcəm xalqı bura Azərbaycan adını vermişlər. Ən böyük atəş məbədi ordadır. (Ərazisi) Həmədan tərəflərdən başlayıb, Zəncan və Əhərdən davam edib, ta Dərbəndi-Xəzərə qədər uzanır. … Ərəbcədə ora (Dərbəndə) əl-Bab deyirlər.” Hz. Abu Bəkirin Xəlifə Hz. Ömər bin Xəttaba yazdığı məktub da diqqətdən kənarda qalmamalıdır. “İsfəndiyarı məhbus etdim. (Hələlik) Azərbaycanda müharibə aparmıram. Dərbəndə çatında orda dərbəndlilərlə savaşıb oranı fəth edəcəm”. Tarixçi aydın formada Azərbaycanın şimal sərhədinin Dərbənd olduğunu göstərmişdir. İbn Kəsr “Əl-bidəyə vən-nihayə” adlı əsərindı Azərbaycan haqqında məlumat verərkən yazır: ”Bu ildə (H.89) Küteybə bin Müslim Türk bölgələrinə hərəkət etdi. Azərbaycan tərəflərdəki Babül-Əbvab şəhərinə çatdı. Çoxlu sayda qala və şəhərləri fəth etdi”. İbn Kəsr həmçinin rusların Azərbaycan qarətli yürüşlərindən bəhs edərkən Bərdə şəhərinin buranın əsas şəhərlərindən biri olduğunu yazır. Görkəmli İslam tarixçisi İbnül-Əsirin “Əl-kamil fit-tarix” əsərində də bu fakt bir daha öz təsdiqini tapmışdır. Daha bir böyük İslam tarixçisi İmam Zəhəbi “Tarixül-İslam” adlı əsərində sözü gedən coğrafiyanın tarixi haqqında məlumat verərkən sadəcə Ərməniyyə və Azərbaycanın adını çəkir. Həmçinin, müəllif “Azərbaycan xalqı” ifadəsini işlədərək, onları farslardan ayırır.

Azərbaycan ərazisində yaşayan xalqların hansı dildə danışması haqqında da müxtəlif və ziddiyyətli məlumatlar mövcuddur. Əl-Müqəddəsi məlumat verir ki, “Rəhab” adlanan ərazidə daha çox ərəbcə və farsca danışırlar, lakin, Ərməniyyədə ermənicə, Arranda arran dilində danışırlar. Onların dilləri farscaya, əsasən də Xorasanda yaşayan insanların danışdığı farscaya yaxındır. Eyni məlumata Əl-İstəxrinin əsərində də rast gəlinir. Sadəcə olaraq əlavə məlumat verir ki, bu dillərdən başqa dağlıq bölgədə müxtəlif dillərdə danışan tayfalar yaşayır. Bu fikir İbn Havqəlin əsərində də mövcuddur. Lakin, müəllif Ərməniyyədə və Arranda ərəb dilində danışıldığı haqqında məlumat verir. Bu ziddiyyətli məlumatlar ərəb müəlliflərinin Azərbaycanda yaşayan insanların dilləri haqqında məlumatların yetərsiz olması fikrinin yaranmasına səbəb olur. İlk öncə qeyd edək ki, Azərbaycanda, həmçinin Arranda ərəb dili yerli əhali arasında heç bir zaman danışıq dili kimi istifadə olunmayıb. Elədirsə Arran dili hansı mənşəli bir dil idi. Əgər bu dil Qafqaz mənşəli bir dil olsaydı, müəlliflər bunu ayrıca vurğulamaz, dağlıq bölgədə yaşayan xalqların dillərindən biri hesab edərdilər. Əgər bu fars dilinin bir ləhcəsi olsaydı, müəlliflər mütləq bunu xüsusi vurğulayar, arran dilini ayrıca göstərməzdilər. Əl-Müqəddəsi qeyd etdiyi kimi bu dil Xorasanda yaşayan insanların farscasına uyğundur. Xorasan və Arran atasındakı kilometrlərlə məsafəni nəzərə alsaq bu iki region arasındakı dil fərqi olmamalıdır. Əksinə müəlliflərin təbiri ilə desək Arran farscası İsfahan və ya Şiraz farscasına daha çox bənzəməli idi, nəinki, uzaq Xorasan farscasına. Oda məlumdur ki, Xorasanda Qaşqay Türkləri yaşayır və bu Türklərin dili Aranda yaşayan Türklərin dilidir. Sadəcə olaraq müəllif qeyri-dəqiq məlumat əsasında Xorasanda yaşayan Türklərin varlığından xəbərsiz olduğuna görə bu dili farsca kimi qiymətləndirmişdir. Azərbaycanda və Arranda Türklərin mövcud olması haqqında görkəmli tarixçi Ət-Təbəri yazır: “Və həmin il (H. 89) Məsləmə bin Əbdülməlik Azərbaycan bölgəsində Türk qəzasına (məntəqəsinə) çatdı. Ta Dərbəndə qədər irəlilədi. Bir çox qala və şəhər ələ keçirdi.”. Eyni faktı ərəbdilli tarixçi İbn Kəsr də təsdiqləyərək yazır: ”Hicrətin 99-cu ilin yayında Məsləmə bin Əbdülməlik səfərə çıxdı. Məsləmə bin Əbdülməlik Türk bölgələrinə səfər etdi. Nəhayət Azərbaycan tərəflərdəki Əl-Baba çatdı, orda çoxlu qala və şəhərlər fəth etdi.” Əl-Məsudinin “Mürucüz-zəhəb” əsərində Xəzər dənizi ətrafında Türk qəbilələrini yaşadığı haqqında məlumat verir. O yazır: “…Bu dənizin müxtəlif sahillərində insanlar yaşamaqdadırlar. Bu dəniz Babül-əbvab, Xəzər, Gil, Deyləm, Cürcan, Təbəristan dənizi adı ilə də tanınır. Ətrafında müxtəlif Türk qəbilələri yaşayırlar. Bir tərəfi Xorasandan Xarəzmə birləşir.”. Bu faktlar göstərir ki, Azərbaycanda ən şimalda yerləşən Dərbənddən Xorasan şəhərinə qədər Türklər yaşayırdı. Daha öncə vurğuladığımız Xorasanda yaşayan Türklərin dili Arrandakı Türklərin dilinə bənzər olması fikrini Əl-Məsudinin fikirləri bir daha təsdiq etmiş olur. Maraqlıdır ki, İmam Zəhəbi özünün “Tarixül-İslam” əsərində, hicrətin 15-ci ilində baş vermiş (637-ci il) Cəlula savaşı haqqında məlumat verərkən azərbaycanlıları və parsları (farslar) ayrı-ayrı göstərir. Əgər bu xalq tamamən farslardan ibarət olsaydı və farsca danışsaydı müəllif buradakı əhalini vahid xalq kimi göstərərdi. Zəkəriyyə Qəzvini “Əsəarül-bələd” əsərində məlumat verir ki, Muğan, Azərbaycanda Ərdəbildən Təbrizə gedərkən yolun sağında qalan kəndləri və otlaqları olan geniş bir vilayətdir. Daha sonra müəllif əlavə edir ki, bura istidir, amma Azərbaycan soyuqdur və torpaqları münbitdir. Ona görə də, bura Türkmənlərin qışlağı idi. İndi buranı Tatarlar qışlaq edib. Bu haqda onlarla faktlar söyləmək mümkündür. Lakin, bütün məlumatlar bir-birinə bənzədiyi üçün digər əsərlərin daxil edilməsinin zəruri olmadığı qənaətindəyik.

SONUC

İndiyə qədər incəlmiş olduğumuz tarixi-coğrafi əsərlərdən belə nəticə çıxarmaq olar ki, Azərbaycan kəlməsi VI əsrdən artıq coğrafi-ərazi bildirmək üçün istifadə edilirdi. Təxmini Qəzvin və Zəncan tərəflərdən başlayıb Dərbənddə bitən Azərbaycanda kiçik xalqlarla birlikdə dominant olaraq Türklər yaşayırdılar. Orta əsrlər dövrü haqqında təsəvvür yaratmaq üçün ərəb dilli qaynaqlar nə qədər əhəmiyyətli olsa da onlarda ziddiyyətli məqamlar çoxdur. Əl-İstəxrinin bu üç bölgə arasında konkret sərhəd göstərməməsi bu fikrin yunan coğrafiyasından keçdiyi fikrinin yaranmasını göstərir. Məlumdur ki, İslamda elmi biliklərin formalaşmasında yunan elmi-fəlsəfi düşüncəsinin təsiri olmuşdur. Ərməniyyə coğrafi adı IX-XI əsrdə heç bir məna kəsb etməsə də ərəb dilli coğrafiyaçılar da Avropalı səyyahlar kimi insanlarda müvafiq təsəvvür yaratmaq üçün yunan coğrafiyasında istifadə olunmuş “Armeniya” ifadəsini işlətmişlər. Heç şübhəsiz ki, Arran adı da yunan qaynaqlarında tez-tez adı çəkilən “Alban” adının şəkil dəyişmiş formasıdır. Əl-İstəxri fars haqqında məlumat verərkən onları bir etnik qrup kimi göstərir. Lakin, müəllif öz əsərində erməni xalqının çoxunun Xristianlardan ibarət olduğunu yazır. Bu az öncə söyləmiş olduğumuz fikri bir daha təsdiqləyir. Ərməniyyə adlandırdığımız ərazi Ermənistan deyil, sadəcə yunan coğrafiyaçılarının verdiyi bir ərazi adıdır və burda bizim indiki dövrdə adlandırdığımız ermənilər (onlar özlərini “hay” adlandırır) deyil, müxtəlif dinlərə və etnik qruplara məxsus insanlar yaşayırdı. Bu fikri İbn Havqəl də təsdiqləyir. O, yazır ki, Ərməniyyə daxili və xarici olmaqla iki hissəyə bölünür. Xarici Ərməniyyədə bir çox müsəlman şəhərləri mövcuddur. Onu da görmək mümkündür ki, ərəb dilli coğrafi əsərlərə nəzərən ərəbdilli tarixi əsərlər daha dəqiq məlumatlar verməkdədir. Bütün bu həqiqətlər və ilkin qaynaqlardakı məlumatlara baxmayaraq xarici tarixçilər öz əsərlərində yenə də “İran” və “Persiya” kəlmələrindən istifadə etməyi üstün tutur. Bu isə akademik cəhətdən doğru olmadığı kimi, qeyri-obyektivdir.

QAYNAQLAR

1. A history of Persia. In two volumes, volume II / Edited by P. M. Sykes. London, 1915.

2. A General History and Collection of Voyages and Travels. Arranged in systematic order by Robert Kerr. İn two volumes. Edinburg, 1811.

3. Ahmed bin Mahmud. Selçukname: 2 ciltte, İstanbul, 1977

4. Ahmed bin Yahya el-Balazuri. Fütuhu`l-büldan. Terc. M. Fayda. İstanbul, 2013

5. Aka İ. İran`da Türkmen hakimiyeti. İstanbul, 2001.

6. Aksarayi Kerimüddin Mahmud. Musıimeretü’l Ahbar, Çev. M Gencosman, Ankara, 1943

7. Aksarayi Kerimüddin Mahmud. Musıimeretü’l Ahbar, Çev. M. Öztürk, Ankara: 2000.

8. Alaaddin Ata Melik Cüveyni. Tarih-i Cihan Güşa. Çev. M. Öztürk. Ankara, 2013

9. Anadolu Selçuklu devleti tarihinden. Ibn Bibinin muhtasar Selçuknamesinden. Türkçeye çeviren Nuri Gençosman. Ankara, 1941.

10. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Dörd cilddə. II cild. Bakı, 2006.

11. Bar Hebraeus’ Chronography. Translated from Syriac by E. A. Wallis Budge. London 1932.

12. Bayramlı Z. H. Azərbaycan Səfəvi dövlətinin quruluşu və idarə olunmasında türk qızılbaş əyanlarının rolu. Bakı, 2015.

13. Bayramlı Z. H. “Silsilətün-nəsəbi Səfəviyyə” əsəri Azərbaycan tarixinin mənbəyi kimi. Bakı, 2019

14. Bayarsaikhan D. Kirakos Gandzakets‘i, as a Mongol Prisoner // Ming Qing Yanjiu 22 (2018) p. 155–163

15. Beyond and Legacy of Genghis Khan. Edited by Linda Kamaroff, Leyden, 2006.

16. Blair S. S. Ilkhanid architecture and society: an analysis of the endowment deed of the Rabʿ-i Rashīdī // The journal of Persian Studies, 1984, v.22, p. 67-90

17. Bosworth E. C. The Islamic dynasties. Edinburgh, 1967.

18. Browne E. G. A literary history of Persia, 4-vols. Cambridge, 1928.

19. Bruno de Nicola. Women in Mongol Iran. The khatuns, 1206-1335, Edinburg, 2017.

20. Corbin H. History of Islamic Philosophy, Translated by Liadain Sherrard, Philip Sherrard. London, 1993.

21. Die Seltschuken geschichte des Aksarâyî von Fikret Işıltan. Leipzig 1943.

22. Ebu Bekr-i Tihrani. Kitab-i Diyarbekriyye. Çevr. M. Öztürk. Ankara, 2014.

23. Ebu Cafer Muhammed Cerirüt-Taberi. Tarih-i Taberi. I-IV ciltler. Terc. M. F. Gürtunca. İstanbul, 2007.

24. Ebu Dülef. İran Seyahatnemesi. Terc. Serdar Gündoğdu. İstanbul, 2017.

25. Ebü`l-Fida. Coğrafiyası. Terc. R. Şeşen. İstanbul, 2017.

26. Elgood C. A medical history of Persia and the eastern caliphate from the earliest times to the year 1932 AD. Cambridge, 1951.

27. Erdem İ. Olcaytu Han devrinde Horasanda İlhanlı –Çağataylı mücadeleleri // Pamukkale Universitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 3, 1997, s. 106-112

28. Əliyarlı S. S. Tariximiz. Açıqlanmamış mövzuları ilə. Bakı, 2012.

29. Farmer H. G. A History of Arabian music. London, 1929.

30. Genceli Kiragos. Moğol İstilası. Trec. Mahmud Kemal bey. İstanbul, 2018.

31. Gregory Abul-Farac (Bar Hebraeus). Abul- Farac Tarihi. Cilt I- II. Çevr: Ömer Riza Doğrul. Ankara, 1987, 1999.

32. Hanway J. An historical account of the British trade over the Caspian Sea: with the author’s journal of Travels from England through Russia into Persia and back through Russia, Germany and Holland. Vol.-I, London, 1762

33. Hamdullah Müstevfi-yi Kazvini. Tarih-i Güzide. Çevr. M. Öztürk. Ankara, 2018.

34. Herodotus History with an English translation by A. D. Godley. In four volumes. London, 1928.

35. Hudud al-Alam. The region of the World. Translated by V. Minorsky. Cambridge, 1982

36. İbn Havkal. İslam Coğrafiyası. Terc. R. Şeşen. İstanbul, 2017.

37. İbn Hurdazbih. Yollar ve Ülkeler Kitabı. Çevr. Murat Ağarı. İstanbul, 2019.

38. İbn Kesir. Böyük İslam Tarihi. I-XV ciltler. Çevr. M. Keskin. İstanbul, 2017.

39. İbnü`l-Esir. İslam Tarihi. I-XII ciltler. Terc. M. B. Eryarsoy. İstanbul, 1987.

40. İmam Zehebi. Tarihü`l İslam. I-VI ciltler. Çevr. M. Can. İstanbul, 1996.

41. İstahri. Ülkelerin yolları. Çevr. Murat Ağarı. İstanbul, 2019.

42. Juvaini Ata Malik. The History of the World Conqueror, tr. J.A. Boyle, Manchester, 1997.

43. Kâşgarli Mahmud. Dîvânu Lugâti’t-Türk. Hazr. Ahmet B. Ercilasun, Ziyat Akkoyunlu. Ankara, 2014.

44. Kennedy E., s. Two Persian astronomical treatises by Nasir al-Din al-Tusi // Centaurus, 1984, v. 27), p.109-120

45. Kolbas J. The Mongols in Iran. Chingiz Khan to Uljaytu 1220-1309, London, 2006.

46. Lambton A.K. Continuity and Change in Medieval Persia. Aspects of Administrative, Economic and Social History, 11th-14th Century, Bibliotheka Persia, London 1988.

47. Lane G. The Mongols in Iran, The Oxford Handbook of Iranian History. New York, 2012.

48. Lockhart L. The fall of the Safavi dynasty and the afghan occupation of Persia. Cambridge, 1958.

49. Mace J. Persian grammar. London, 2003.

50. Марр Н.Я. Аркаун, монгольское название христиан в связи с вопросом об армянах-халкедонитах. Византийский Временник, 1906. т.13, с.7.

51. Mesudi. Müruc ez-zeheb. Çevr. A. Batur. İstanbul, 2014.

52. Minorsky V. A History of Sharvan and Darband in the 10th-11th Centuries, Cambridge, 1958.

53. Moisey Kalankatuklu. Albaniya tarixi. Mxitar Qoş. Alban salnaməsi. Bakı, 2006.

54. Movses Kaghankatvatsi. The History of the Caucasian Albanians by Movses Dasxuranci. Translated by Charles Dowsett. London, 1961.

55. Мовсес Каганкатваци, «История страны Алуанк» (в 3-х книгах), Перевод с древнеармянского Ш. В. Смбатяна, Институт древних рукописей им. Маштоца — Матенадаран, Ереван, 1984 г.

56. Movses Kałankatowacՙi. Patmotՙiwn Ałowanicՙ Ašxarhi. Tՙiflis, 1912.

57. Morgan D. O. Medieval Persia (1040 – 1797). New York, 1988.

58. Muhammed b. Ahmed el-Mukaddesi. Ahsenüt-taksim. Çeviri ve notlar: Ahsen Batur. İstanbul, 2015.

59. Newman A.J. Safavid İran Rebirth of a Persian Empire. London and New York, 2006.

60. Nizamüddin Şami. Zefername. Çevr. N. Lugal. Ankara, 1987.

61. Nizamü`l-Mülk. Siyaset-name. Hazr. M. A. Köymen. Ankara, 2018.

62. Özgüdenli O. Gazan Han ve Reformları (1295-1304), İstanbul, 2009

63. Ptolemy’s Geography an annotated translation of the theoretical chapters. By J. Lennart Berggren, Alexander Jones. Oxford, 2000.

64. Spuler B. İran Moğolları. Türkçeye çeviren: C. Köprülü. Ankara, 2011.

65. Studies in Caucasian History. Volume 1 – 3. By V. Minorsky. London, 1953.

66. Sharif M. M. Greek thought in İslam // A history of Muslim philosophy. In two volumes, vol. I. / edited by M. Mohammad Sharif. Wiesbaden, 1963, p. 75-85

67. Şahin H. Camiut-Tevarhe Göre Gazan Hanın Müslümanlığı ve Bunun İlhanlı Toplumuna Yansımaları. Bilig dergisi. Bahar, 2015, Sayı.73, s.207-23

68. Şeşen R. İslam coğrafiyacılarına göre Türkler ve Türk ülkeleri. Ankara, 2001.

69. Rashiduddin Fazlullah`s Jami ut-Tawarikh. Compendium of Chronicles. The history of Mongols. Parts 1-3 / English translation and annotation by W. M. Thackston. Harvard, 1998-1999.

70. Рашид ад-Дин Ф. Сборник летописей. Том 3 / Перевод с персидского: А. К. Арендса. М.-Л, 1946.

71. Tavernier, Jean-Baptiste. The six voyages of John Baptista Tavernier. London, 1678.

72. The Cambridge History of Iran. Volume 5. The Seljuk and Mongol periods / Edited J. A. Boyle. Cambridge, 1968.

73. The Geography of Strabo. With and English translation by Horace Leonard John. In eight volumes. London, 1961.

74. The geographical part of the Nuzhat al-Qulub composed by Hamd-Allah Mustawfi of Qazwin / Translated by G. L. Strange. London, 1919.

75. The Tarikh-I Guzida or Selected History of Hamdullah Mustawfi-i Qazwini / English translation and annotation by E.G. Browne. London., 1910.

76. The Voyages and Travels of the Ambassadors, Adam Olearius, translated by John Davies. London, 1662,

77. Toumanoff C. The Chronology of the Early Kings of Iberia // Traditio, Vol. 25 (1969), pp. 1-33

78. Uyar M. İlhanlı (İran Moğolları) ordusunda hiyerarşi: Askeri yetkiler ve nitelikleri// Dil ve Tarih Coğrafiya Fakültesi Dergisi, Cilt 49, Sayı 1, 2009, s.33-47

79. Yakubi. Ülkeler Kitabı. Çevr. Murat Ağarı. İstanbul, 2002.

80. Yuvalı A. İlhanlı tarihi İstanbul, 2017.

81. عبس الأزفى. الموسيقا العراقية في أحد المغول والتركمان. بغداد ،١٣٦۰.

82. رشیدالدین فضل الله همدانی. جامع التواریخ. تاریخ مغول. جلد دوم. تصحیح: بهمن کریمی. تهران ، ١۳۶۷..

83. جامع التواریخ. رشیدالدین فضل الله همدانی. تصحیح وتحشیه: محمد روشن و مصطفی موسوی. تهران, ١٣٧٣ .

84. حمدالله مستوفی قزوینی. تاریخ گزیده. تصحیح: عبدالحسین نوائی. تهران ، ١٣۶۲.

85. علاء الدین عطا ملک جوینی. تاریخ جاهانگشای. در یک مجلد. تصحیح: محمد قزوینی. تهران ، ١٣٩١.

86. ابوالقاسم عبدالله بن محمد القا شانی. تاریخ اولجایتو. به اهتمام: مهین همبلی. تهران ، ١٣٤۸.

Dr. Bayram Quliyev Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Elm Tarixi İnstitutu

Müəllif hüquqlarının qorunması və plagiarizmin qarşısının alınması səbəbindən istinadlar silinmişdir. Müəllif hüquqları qorunur və məqalədən istifadə zamanı istinad vacibdir. İstinad: Quliyev B. N. Orta əsrlər Azərbaycan tarixinə dair xarici tarixşünaslığa tənqidi bir baxış // Yeni Türkiye. Azerbaycan özel sayısı – II. Ankara, 2019, sayı 108, s. 14-29

bayramqulusoy@yahoo.com