GADTB Güney Azərbaycan Demokratik Türk Birliyi
GADTB: Latın şairi Sextus Propertius (e.ə. 50-16), Romalılar tərəfindən eradan öncə 396-cı ildə tutulan Etrusk şəhəri Veii (Veiima) üçün «Elegies» (elegiya, ağılar) adlı əsərində aşağıdakı sətrləri yazmışdır:
«Köhnə bir krallıq tacın var idi Veii!
Və altında da bir taxt dururdu
İndi divarların yanır bir çoban neyiylə
Küllərinin üstündəmsovrulur yaz buğdaları…
(Harrel-Courtés, 1964: 28; Dennis, 1985: 16).
İngilis ədəbiyyatçı D. D. Lawrence (1885-1930), ölümündən sonra 1932-ci ildə Londonda nəşr olunan «Etruscan Places» (Etrusk Yerləri) əsərində 1920-ci illərin ortalarında sahibsiz etrusk məzarlarını dolaşarkən hisslərini belə ifadə etmişdi: «Rahat yaşadıqları çağlarında etdikləri şey nəfəs almaq qədər sadə və təbii idi. Hətta məzarları da.
Onlar bir qayğısız həyat eşqiylə, kökslərinin rahat və sərbəst nəfəs almasına, əlbətdə icazə vermişdilər.
Bu əsil Etrusk mədəniyyəti idi: rahatlıq, təbiilik və bolluq; ruhu və ya zehni heç bir istiqamətə məcbur etməyə lüzum yoxdu.
Etrusklar üçün ölüm, mücəvvərlər, şərab və rəqs üçün çalan fleyta həyatın xoş bir davamı idi (Freeman, 2005: 349, 350).
«ETRÜSKLƏR TÜRKMÜYDÜLƏR?» kitabının müəllifi ADİLE AYDA, Etruskları ilk soyqırıma uğramış millət olaraq xarakterizə etmişdi: … Romanın Etrusk itaətindən ayrılması Etrusklərdə narahatlığa səbəb olmuşdu.
Vəziyyəti görən Chiusi kralı Porsenna, Roma taxtından qovulan Roma kralını yenidən taxtına qaytarmaq üçün hərbi təşəbbüs göstərdi. Lakin bir ara Romanı fəth etməyə müvəffəq olsa da, bu cəhdlər nəticəsiz qaldı.
Bir müddət sonra oğlu Latin qəbilələr Birliyinin ordusunda məğlub olanda Roma Latınların əlinə keçdi.
Romalılar bu qələbələrdən cəsarətləndilər və öz növbələrində digər Etrusk şəhərlərini fəth etməyi planlaşdırdılar.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, romalılar hər şeyi etrusklardan öyrənmiş və sivilizasiyasını etrusklardan almış olduqlarına görə, beləliklə, onlara qarşı güclü bir aşağılayıcı duyğu bəsləyirdilər.
Bunun nəticəsində romalılar Etrusklara qarşı düşmənçilik və nifrət bəsləyirdilər. Hər bir Romalı Etrusklara aid olan hər şeyi qırıb əzməyə can atırdı.
Dörd əsr davam edən Etrusk — Roma mübarizəsi zamanı bu yenilməz kininin, vəhşi və dəhşətli təzahürlərinə dəfələrlə şahid olmuşdular.
Romalılar şəhərlərinə çox yaxın olan Veies şəhərini mühasirəyə almaqla başladılar. On il davam edən mühasirənin sonunda bir hiylə ilə girdikləri şəhərdə görünməmiş bir qırğın törətdilər. Həmişə öz millətini yaxşı görüntülərini yazan Titus Livius belə, ilk iyirmi dörd saatın hər dəqiqəsində qətl hadisəsi olduğunu qeyd edirdi.
Qalib Romalılar, sənət və mədəniyyət sahəsindəki varlılıq və firavanlığına həsədlə, qısqanclıqla baxdıqları Veiesnin ziyarətgahlarını, meydanlarını, parklarını və bağlarını bəzəyən üç min (!) Heykəli Romaya daşımağı da unutmadılar.
Bu vaxt Ana tanrıça Aninin heykəli Romaya aparılaraq Junon adı altında bir məbədə qoyuldu və Roma xalqı inandırdı ki, nəinki ilahənin heykəli, hətta artıq özü də Romaya köçür.
Bundan sonra Etrusklar üçün tənəzzül dövrü başlayır.
Bir tərəfdən də, yunanlar şimalda Adria və Spina kimi Etrusk limanlarını zəbt etdilər, Romalılar isə Etruskların ifratçılığını diplomatiya ilə yıxmağa müvəffəq oldular, sıra ilə Cerveteri (e.ə. 351), Tarquinia (300), Volterra (295), Volsinies (283), Vulci (273) şəhəri ələ keçirdilər.
Eramızdan öncə ikinci yüz illiyin ortaları Roma tarixinin qarışıq bir dövrüdür. II əsrin ortalarında Marius və Sylla arasındakı vətəndaş müharibəsi zamanı, Etrusk xalqının dəstəklədiyi Marius məğlub olduğu zaman Sylla bütün Etrusk şəhərlərində qırğın əmrini verdi və bu şəhərlərə hərbi qarnizonlar yerləşdirdi.
İsanın doğulmasından 40 il əvvəl Perigianın tutulduqdan sonra şəhərin 300 ağsaqqalı Romaya aparıldı və Sezarın məzarı üstündə qoyun kimi qurban kəsildi.
Burada qeyd etmək lazımdır ki, Etruskların Romalılar tərəfindən məhv edilməsi dünya tarixində ilk maddi və mənəvi sahədə bir «xalqı məhv etmə» hərəkatı idi.
Bu «milləti məhv edən» hərəkat təkcə maddi sahədə deyil, mənəvi sahədə də özünü göstərdi. Bir italyan bir müəllif özü etiraf edir: «Romalılar etruskalıları nəinki məhv etdilər, mədəniyyətlərinin ən kiçik bir izini də aradan qaldırmaq üçün əllərindən gələni etdilər.»
Bunların hamısı bir sivilizasiyanı tamamilə məhv edə bilmədi. Onların bəhs etdiyi mədəniyyət, dili və yazıları, dastan və əfsanələri, Romadan başlayaraq hər biri sənət və incəlik daşıyan sənət əsərlərindən şəhərlərin sayınadək öyrənildi, Etruskologiya adlı elm sahəsinin yaranmasına səbəb olaraq ölməzləşdi.
Yüz illər sonra … İtaliyanın Turin Universiteti tərəfindən son 4 ildə aparılan çox istiqamətli araşdırmanın nəticələri açıqlandı və Anadoluda Etruskların həddindən artıq qıtlıq səbəbindən Lidiyadan əvvəl Limni adasına və buradan da dənizlə Mərkəzi İtaliyanın Toskano bölgəsinə köç etdikləri ortaya çıxdı.
Genetika mütəxəssisi doktor Alberto Piazza Toskano, Etruskaya yönəlmiş üç şəhərdə, Volterra, Murlo və Casentinoda cəmi 263 nəfərdən alınan qan üzərində tədqiqat apardı. Şimali və Cənubi İtaliya, Cənubi Balkanlar, Siciliya, Sardiniya, Limni Adası və Anadoludan gələn qan nümunələrinin DNT testlərini 1264 DNA- sı ilə müqayisə etdi, ən yaxın olaraq türklərii ilə və Türkiyədə yaşayanlarla bu DNA-ların eyni olduğunu söylədi. Əlavə etdi ki, beş nəfərin DNT-si sınaqlarda (2017) Lidiya bölgəsi ilə tam uyğun gəlib.
Etruskları da mədəni varlığımız kimi unutmayaraq, həmişə canlı olaraq qoruyacağıq.
Səlim Sarısoy
