سید مصطفی تقوی: «تأملی در کودتای ۱۲۹۹»

گادتب:  در محافل سیاسی ایرانی – فارسی از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ بسیار سخن گفته می شود ولی از «کودتای ۳ اسفند ۱۲۹۸» به ندرت سخنی به میان می آید. زیرا فاش شدن جزییات کودتای ۱۲۹۹ خواب پان ایرانیست ها را آشفته می کند.

 جزییات این کودتا نشان می دهد که «رضا خان میر پنج» یک افسر دون پایه بی سواد، جاهل و کاملاً ناشناخته بوده است که توسط انگلیسی ها بر مسند قدرت نشانده شد. رضا خان قبل از حاکمیت و بعد از حاکمیت یک عامل سرسپرده بی اراده بوده است که حتی معلومات کافی برای تصمیم گیری نداشته است.

 کودتای انگلیسی ۱۲۹۹ به واقع پایان دوره حکومت‌های ملی در جغرافیای ایران و آغاز دوره حکومت های دست نشانده می باشد. ولی این نقطه عطف تاریخی به جهت اینکه به کام پان ایرانیستها بوده است همواره از سوی آنان شامل سانسور و مخفی کاری می شود.   

 این مقاله علت اصلی کودتای ۱۲۹۹ را مقاومت احمد شاه قاجار در مقابل امضای قرارداد ۱۹۱۹ می داند، که انگلیسی ها برای برطرف کردن این مانع اقدام به کودتا کرده و یک مهره بی اراده را به حاکمیت می آورند.

ضمن صحت این ادعا، این کودتا دلیل عمده دیگری نیز داشته است که در مقاله با آن پرداخته نشده است.

علت دیگر کودتا این بود که انگلیسی ها از موج بیداری ملی که در میان ترکان شروع شده بود هراسان بودند و استنباط می کردند اگر این موج به ممالک محروسه قاجار نیز برسد اتحاد احتمالی دولت قاجار، دولت عثمانی و ترکان قفقاز برای انگلستان  دردسر ساز خواهد بود.

جاسوس ممتاز انگلستان در آن دوره به نام «دنیسون روس» در نامه ای به سازمان جاسوسی انگلستان این نکته را به خوبی بیان کرده است. ادوارد دنیسون روس که در سال 1871 میلادی در انگلستان متولد شد و در سال 1940 میلادی در استانبول درگذشت بیشتر عمر خود را در خدمت سرویس جاسوسی انگلستان بود. او مسلط بر 49 زبان بود که به 30 زبان از این 49 زبان می توانست به راحتی سخن گوید. دنیسون روس که بیست وشش جلد کتاب در خصوص اقوام هند واروپایی نوشته بود و از مدعوین “جشن هزاره ی فردوسی” در تهران نیز بود در نامه ای محرمانه که در سال 1914 میلادی به سازمان اطلاعات دولت انگلستان نوشت و بعدها این نامه در کتاب منتشره از وی با عنوان “کتابچه ی راهنمای تورانیان و پان تورانیسم” جای گرفت و از سوی انتشارات دانشگاه آکسفورد منتشر شد چنین می نویسد:

 “پان تورانیسم که به معنای اتحاد اقوام ترک، مغول، فین و اوغوز می باشد تنها سخنی بیهوده است. نه شرایط جغرافی و نه شرایط اجتماعی برای چنین اتحادی مساعد است. اتحاد ترکان مسلمانان ترکیه، قفقاز، ترکستان و ادیل که در خصوص شعور ملی قومی عقب افتاده اند امکان نداشته و با روند نزولی شعور ملی در میان ترکان آناطولی خطری تشکیل نمی دهد. اما این حرکت که هم اکنون از سوی آلمانها تشویق می شود اگر بتواند ترکان جسور و جنگاور ایران را که یک پنجم اقوام ترک را تشکیل می دهند بیدار نموده و ترکان ایران ابتدا با برادران قفقازی خود متحد گشته و سپس در سایه ی تبلیغات با عثمانیان روابطی نزدیک تاسیس نمایند، اتحاد اینچنینی ترکان منافع انگلستان را در هندوستان به خطر خواهد انداخت (رس، 1918، ص 222-223).

این تفکر در میان دولتمردان آن دوره انگلستان رایج بود. ترس از اتحاد احتمالی ترکان، انگیزه ای قوی برای بریتانیا بود تا تلاش کند دولت‌های قاجار و عثمانی را برانداخته و ترکان را از حاکمیت ساقط کند. چنانکه می دانیم بریتانیا نقش اساسی در سقوط عثمانی داشته است.

 متاسفانه ساقط کردن دولت قاجار به واسطه کودتای ۱۲۹۹ و جیره خواران انگلوفیلی چون رضا خان میر پنج، سید ضیا طباطبایی و اردشیر جی برای بریتانیا بسیار راحت‌تر و کم هزینه تر از اسقاط عثمانی بود.