ادتاج اتحادیه دمکراتیک ترک آذربایجان جنوبی
گادتب: حاج میرزا آقاسی از شخصیتهای تُرک آذربایجانی است که متأسفانه علیرغم خدمات ارزندهای که در دوران صدارتش در دربار محمدشاه دوم قاجار ارزانی داشته، همواره مورد بغض و کینهتوزی مورخان ایرانی قرار گرفتهاست (به عنوان مثال، عباس اقبال آشتیانی در کتاب امیرکبیر، تا توانسته به وی تاخته است). این در حالی است که به استناد اسناد تاریخی حاج میرزا آقاسی در طول دوران صدارتش دو موضوع حیاتی را سرلوحه کار خویش قرار داده بود: تقویت بنیه دفاعی کشور و توسعه شبکه آبیاری و کشاورزی در کشور.
حاج میرزا آقاسی اولین کسی بود که برنامهای متهورانه برای تامین آب شرب تهران طراحی و اجرا نمود. توضیح اینکه، با گسترش روزافزون شهر تهران در عهد قاجار، تامین آب شرب ساکنین آن به یک معضل بزرگ تبدیل شدهبود و حاج میرزا آقاسی برای اولین بار طرح انتقال آب رودخانه کرج به تهران را عملی ساخت. طرحی که بعدها با احداث سد کرج تداوم یافت و همچنان ادامه دارد.
حاج میرزا آقاسی با درک این واقعیت که اقتصاد کشور متکی به کشاورزی و دامپروری است، به احداث قنوات و توسعه شبکه آبیاری همت گماشت. تعداد قنواتی که به همت وی احداث شدند آن قدر زیاد است که ذکر آنها در این مجال نمیگنجد. اهتمام وی به این امر تا حدی بود که منصب استانداری خوزستان را به شرطی به مولی فرجالله سپرد که مشارالیه به تعمیر و مرمت سد کرخه متعهد شود.
از سوی دیگر حاج میرزا آقاسی که درست اندکی پس از پایان جنگهای خانمانسوز قاجار و روس بر سر کار آمده بود، با درک صحیحی که از ضعف بنیه دفاعی کشور داشت، همزمان با توسعه کشاورزی، توسعه توپریزی و تقویت توان نظامی کشور را نیز به صورت جدی دنبال کرد و در این مسیر تا آنجا پیش رفت که شاعری به طنز گفت: “نگذاشت به جیب شاه، حاجی درمی/ شد صرف قنات و توپ هر بیش و کمی/ نه مزرع دوست را از آن آب نمی/ نه خاطر خصم را از آن توپ غمی”.
به تعبیر دکتر محمد امین ریاحی، همین دو کار که شاعر به طنز، گناه آن وزیر شمرده، در آن روزگاران لازمترین کار برای کشور شمرده میشد. حتی اگر با تقویت ارتش، نمیشد جلوی تجاوز دشمنان خارجی را گرفت، لااقل با سرکوب سرکشان و راهزنان و برقراری نظم و امنیت در جامعه میشد مقدمات اجرای برنامههای اصلاحی را فراهم آورد.
کما اینکه مهمات و اسلحههایی هم که او ساخته بود همه مورد استفاده قرار گرفت، چه در هنگام سرکوب فتنه سالار در خراسان و چه در محاصره و فتح هرات توسط حسامالسلطنه. این سلاحها یکشبه ساخته نشدند، بلکه دقیقاً مهماتی بودند که حاجی در طول صدارتش ساخته بود. دفع فتنه سالار در خراسان توسط امیرکبیر و نیز سرکوب بابیه همه به همت اسلحه و مهماتی انجام شد که حاج میرزا آقاسی باقی گذاشته بود.
البته خدمات عمرانی حاج میرزا آقاسی تنها منحصر به موارد فوقالذکر نبوده، بلکه وی ضمن احداث کاروانسراهای متعددی در اقصا نقاط کشور نسبت به احداث، تجدید بنا و یا تعمیر آثار و ابنیه فرهنگی نیز اقدام نمود.
حال به دلایل کینهتوزی مورخان علیه وی میپردازم. یکی از بهانههای مورخان مزبور این است که وی به تعبیر رالینسون انگلیسی “خزانه مملکت را به افلاس و ورشکستگی سوق داد”. اما این مورخان هرگز نمیگویند که اولاً وی یک خزانه خالی را از قائم مقام فراهانی تحویل گرفته بود و ثانیاً وی یک قران هم به نفع شخصی خویش از خزانه برداشت نکردهبود بلکه همه را در راستای منافع کشور خرج کردهبود.
پژوهشگرانی همچون جمشید کیانفر و دکتر ریاحی دلیل عمده این کینهتوزیها را نه در شخصیت خود آقاسی بلکه در وضعیت تاریخی دوران صدارت وی جستجو میکنند. به زعم آنها هر کس دیگری هم مابین قائم مقام فراهانی و امیرکبیر صدر اعظم میشد نمیتوانست در برابر شهرت آنها آوازهای داشته باشد.
ولی به نظر میرسد عمدهترین دلیل کینهتوزی مغرضان را باید در نوشتههای عبدالله مستوفی جستجو نمود که سبب عمده این امر را توجه حاج میرزا آقاسی به هویت تُرکی خویش و اعطای مناصب مهم دولتی به “بیزیمکی”ها یعنی تُرکان و کوتاه کردن دست “اؤزگه”ها یعنی غیر تُرکان از این مناصب میداند.
جا دارد در پایان این نوشته کوتاه متذکر شوم که حاج میرزا آقاسی قبل از انتصاب به منصب صدارت، از سوی عباسمیرزا به عنوان معلم و مربی فرزندان وی انتخاب شدهبود و آنهایی که وی را سادهلوح میپندارند باید به این تناقض پاسخ دهند که چگونه امکان داشته شخصیتی مانند عباسمیرزا که خود این آقایان هم به هوش، درایت و عاقبتاندیشی وی اذعان دارند، فردی سادهلوح را برای تربیت فرزندان خویش انتخاب کردهباشد؟!
منابع:
1- شرح زندگانی من، صص70-77
2- دیوان آقاسی، صص 13-15
3- مجله یغما، سلسله مقالات “حاج میرزا آقاسی” به قلم حسین سعادت نوری
4- مصاحبه سایت “تاریخ ایرانی” با جمشید کیانفر
