ادتاج اتحادیه دمکراتیک ترک آذربایجان جنوبی
گادتب: در تصویر ذیل شباهت دُهُل شامان‌های آلتای و شامان‌های سرخ پوست را به وضوح می‌بینید . .
در هر دو تصویر ، نمایی از زمین و آسمان و در وسط ، درخت عظیم حیات شبیه به انسان و کهنه پارچه های بسته شده بر شاخه‌های آن و همچنین پرندگان ، گوزن‌ها و اسب‌ها و تصاویر مشترک حیوانات و تصویر اجرای آیین‌های مذهبی توسط رهبران دینی و مشارکت انسان‌های دست در دست هنگام اجرای آن ، از وجوه تشابه دو تصویر است.
در جهان بینی تورکان باستان درخت از اهمیت خاصی برخوردار بوده است.
در نظر تورک‌های باستان ، مدل فضایی دنیا از دیدگاه آفرینش جهان ، شامل بالا ، زیر و میانه بوده که بیشتر تصویر یک درخت را در نظر آنها مجسم می‌کرد و رب‌النوع بزرگ یئر-سوب ناحیه میانی جهان هستی را در اختیار داشت.
کلمه یئر_سوب برای تورکان باستان دو معنی داشته است :
یکی رب‌النوع بزرگ ، و دیگری جهان قابل رؤیت و تصویری از مام وطن .
محل سکونت تورکان هون و گؤک تورک در فلات خانگان (بطور دقیق‌تر در کوه لانشان در بالادست رودخانه اورخون در مغولستان فعلی ) است.
این محل توسط تورکان باستان هون سرزمین مادری ” اؤتۆکن ” (پایتخت تورکان هون و گؤی‌تورک) نامیده شده است.
تورک ها رب‌النوع یئر_سوب را به صورت زنی بسیار زیبا با برجستگی‌های چشمگیر اندام‌ها تصور می‌کردند.
رب‌النوع یئر_سوب سرزمین مادری را با آب و خاک آن اداره می‌کند.
بجز انسان ، همه طبیعت و موجودات زنده ای که در زمین و آب زندگی می‌کنند توسط رب‌النوع یئر_سوب اداره می‌شوند.
بخاطر همین ترکان باستان رب‌النوع یئر_سوب را بعد از تانگری دومین قدرت می‌شناختند ، که آثار آن را در سنگ نوشته‌های اورخون هم می‌توان یافت .
از یئر_سوب به همراه تانگری در سنگ نوشته‌های اورخون تحت نام یدوک – یئر_سوب ( آب و خاک مقدس ) نام برده شده است.
از نوشته‌های باستان می‌توان این‌گونه نتیجه گرفت تانگری قدرت تعیین‌کننده و مؤثر بر سرنوشت انسان‌ها و ملت‌هاست.
در مواردی که یئر-سوب اعمال قدرت می‌کند ، تایید تانگری لازم است.
بعضی مواقع یئر_سوب با دستور تانگری انسان‌ها را بخاطر خطاهای شان تنبیه می‌کند.
ولی تورک‌ها یئر_سوب را رب‌النوعی بخشنده می‌شناختند که در اغلب موارد خشم تانگری نسبت به مردمان و سرزمین‌هایی را که تورک‌ها در آن زندگی می‌کرده‌اند کاهش می‌داده است.
تورک‌ها برای یئر_سوب بیشتر در بهار قربانی می‌دادند ، ولی کشاورزان در پاییز و قبل از شروع کارهای کشاورزی این کار را انجام می‌دادند.
قربانی دادن گاهی بعد از اتمام کارهای کشاورزی انجام می‌شد.
در دوران خاقان‌های تورک قربانی دادن به یئر_سوب در سطح ملی انجام می‌شد.
معمولاً این کار در سرچشمه رودها و یا در ساحل دریاچه‌ها صورت می‌گرفت.
در این مراسم اسبی به رنگ سرخ برای تقاضای باروری برای دام‌ها ، کشاورزی ، سلامت و سعادت تورک‌ها قربانی می‌شد.
بعد از متلاشی شدن امپراتوری تورکان ، با از بین رفتن مرکزیت و جدا شدن طوایف و سرزمین‌های‌شان از یکدیگر ، سنت عبادت رب‌النوع یئر_سوب در محدوده‌های کوچک‌تر و به صورت منطقه‌ای انجام می‌شد.
تورکان باستان محل زندگی مردمان را یئر-سوب می‌نامیدند و آنجا را در مرکز زمین فرض می‌کردند.
با تأکید بر مرکزیت یئر_سوب هر قوم صاحب سرزمینی بود که در آنجا زندگی می‌کرد.
این سرزمین شامل کوه‌ها ، مزارع ، علف‌زارها ، مراتع ، روستاهای کوچک برای ییلاق و قشلاق ، و شکارگاه‌ها بود .
مرزهای این سرزمین ، محدوده قلمرو این قوم را نشان می‌داد و این قوم نسل اندر نسل در همان محل زندگی می‌کردند.
این محدوده به قوم آنها تعلق داشت و خارج از آن متعلق به دیگران بود ، و دورتر از آن برای این قوم ناشناخته بود.
یئر_سوب متعلق به یک قوم ، فقط محدوده زمین محل زندگی نبود بلکه نمایی از جهان هستی برای آنها بوده است.
برای هر قوم ، سرزمین‌شان مرکز جهان و کره زمین بود و آن ، چیزی بود که آنها حاضر بودند جان‌شان را به خاطرش فدا نمایند.
