ترکی خَلَجی

گادتب: زبان ترکی خلجی یکی از زبان‌های ترکی و تنها عضو خانواده آرگو (آرغو) از خانواده زبان‌های ترکی است.

در حقیقت خلجی ادامه گویش ترکی باستان آرغو است.

خلج‌ها از آسیای میانه به سوی غرب آمدند و یکی از نخستین قبایل ترک بودند که از آمودریا گذشتند و روانه مناطق غربی شدند. بیشتر در غزنین افغانستان و استان مرکزی ایران سکنی گزیدند.

نشانه‌هایی تاریخی نشان می‌دهد که خلج ها از سکاها بوده‌اند که در آسیای میانه ترک‌زبان شده‌اند.امروزه زبان خلجی در معرض انقراض قرار دارد و جای خود را بین نسل جدید خلجی‌ها به فارسی داده‌است. نسل جدید تنها در حد درک مطلب با این زبان آشنائی دارند و دیگر در میان خود از این زبان استفاده نمی‌کنند.

بر اساس آمار سایت اتنولوگ تعداد گویش وران زبان خلجی در ایران ۴۲٫۱۰۰ نفر می‌باشد.

ویژگی‌های زبان خلجی

به نظر پروفسور گرهارد دورفر (Gerhard Doerfer) مهم‌ترین ویژگی زبان ترکی خلجی درآن است که بسیاری از ویژگی‌های ترکی باستان را در آواها حفظ کرده‌است؛ به عنوان مثال حرف «ه» که از دوران نیا-تُرکی (پرُتو تُرک) باقی‌مانده و قبلاً هم «پ» بوده‌است. بنابراین ترکی خلج از ترکی قدیم یعنی زبان گوک تورک‌ها (=اشاره به امپراطوری گؤک تؤرک در زمان باستان بمعنی ترکان آسمانی) که درکتیبهٔ ارخون باقی‌مانده‌است، قدیمی‌تر است. همچنین پروفسور دورفر با مشاهدهٔ پاره‌ای ویژگی‌های مشترک ترکی خلجی و ترکی قدیم آرغو به این نتیجه رسیده‌است که خلج‌های مرکز ایران فرزندان همان آرغوها هستند.

ویژگی‌های این زبان بدین صورت است:

۱. صدای(د)به مشابه ترکی باستانی در ترکی خلجی نیز باقی‌مانده و به (ی) تبدیل نشده؛ مانند:هاداق (آیاق=پا)/ هادوری (آیری=جدا)/ اودانماق (اویانماق= بیدار شدن). این عدم تغییر در صدا در زبانهای ترکی موجود فقط در ترکی تووا در جنوب سیبری باقی‌مانده‌است.

۲. حرف (ی) در اکثر کلمات باقی‌مانده و از بین نرفته‌است؛ مانند: ییل(ایل=سال)، یپلیک (ایپلیک = طناب).

۳. حروف (ق) و (گ) مانند گذشته باقی‌مانده‌اند و از بین نرفته‌اند؛ مانند: سیچقان (سیچان = موش)، تاووشقان /تؤوشقان (دؤوشان = خرگوش)، یونگ (یون = پشم)، قیسقه (قیسسا = کوتاه)،

۴. در انتهای بسیاری از کلمات هنوز کسره و فتحه استفاده می‌شود و به (ایی) تغییر نکرده‌است؛ مانند: تیشه (دیشی = مونث)، تره (دری = پوست) آلتا (آلتی = شش).

۵. در ترکی خلجی به جای کلمه (دییل یا دییر) به معنای (نیست) مانند ترکی قدیم از کلمه (داغ یا دَق) استفاده می‌شود.

۶. صامتها (کوتاه، بلند، دیفتونگ) هنوز به شکل ترکی باستانی باقی‌مانده، در حالی که در اکثر زبانهای ترکی این صامت‌ها کوتا یا نسبت به قبل کوتاه‌تر شده‌اند؛ مانند:اوون (اون = دَه)، هئو (ائو= خانه) کؤز (گؤز = چشم)، قول (قُل = بازو)، یورقان (یُرقان = لحاف).

۷. «ه» اول کلمات از دوران ترکی مادر (قبل از ترکی قدیم قرون ۷-۶م) باقی‌مانده، در حالی که در سایر زبانهای ترکی بسیار نادر است؛ مثلاً هاز(آز = کم)، هاقاچ (آقاج = درخت)، هوزوم (اؤزؤم = انگور)، هئو (اِئو = خانه)، هوچاق (اوجاق)، هتک (اتک = دامن).

۸. حرف(ک)نیز در اول بسیاری از کلمات باقی‌مانده و به (گ)تبدیل نگردیده‌است؛ مانند:کؤن / کین (گؤن=آفتاب، روز)، کئچه (گئجه = شب)، کؤرمک (گؤرمک = دیدن)، کؤز/کئز (گؤز=چشم).

۹. دیگر ویژگی زبان خلجی وجود حرف (ت) در اول کلمات به جای حرف (د) است؛ مانند:تیل (دیل = زبان)، تیش (دیش = دندان) تؤش (دوش = سینه)، تیرناق (دیرناق = ناخن)، تیز (دیز= زانو)، تؤرت (دؤرت=چهار).

۱۰. در وسط کلمات حرف (غ) به صورت (ق) تلفظ می‌شود؛ مانند:بوقاز (بوغاز= گلو).

۱۱. کلماتی که در ترکی آذربایجانی به (خ) ختم می‌شوند، در خلجی به (ق) ختم می‌شوند؛ مانند: توق (توخ = سیر)، قولاق (قولاخ = گوش)، بارماق (بارماخ = انگشت)، تورپاق (تورباخ = خاک)، اوزاق (اوزاخ = دور).

۱۲. در ترکی خلجی پسوند مفعولٌ عنه (از) مانند ترکی قدیم (دا) یا (ده) است، در حالی‌که در ترکی امروزی، (دان) و (دن) است؛ مثال: بیز او بؤز سودا ایچتیک. (ما از آن آب خنک نوشیدیم). نئرده کئلی یورین؟ (از کجامی آیی؟).

۱۳. حرف (نی) ترکی قدیم که در ترکی اوغوز و بسیاری لهجه‌های دیگر به (ی) تبدیل شده، در ترکی خلج مانند ترکی قدیم آرگو به (ن) تبدیل شده‌است. مانند: کون / قون = گوسفند که در ترکی قدیم، کونی / قونی و در ترکی امروزی کویون و در ترکی آذربایجانی قویون گفته می‌شود.

ممد میانالی (داغلار اوغلو)