ادتاج اتحادیه دمکراتیک ترک آذربایجان جنوبی
گادتب: دیل مسئله‌سی دارتیشیلیرکن بیر گئرچک هر زامان گؤز آردی ائدیلمیشدیر. بو، تورکجه‌نین باشقا دیللرده اولان اون مینلرجه کلمه‌سی‌نین هیچ عاغیلا داهی گتیریلمه‌مه‌سیدیر. موغولجا، اوردوجا کیمی آرتیق چوخ اوزاقدا قالمیش دیللر ایله فارسجا، ارمنیجه، گورجوجه کیمی اؤن آسییا دیللری، یونانجا، بولغارجا، مقدونیه‌جه، آلبانجا، رومنجه، صئربجه-کرواتجا، مجارجا و حتی روسجا کیمی بالکان، اورتا و قوزئی آوروپا دیللرینده اون مینلرجه تورکجه کلمه واردیر. تورکجه ساده‌جه سؤزلوکلری ائتکیله‌مکله قالمامیش، بوتون بالکان دیللری‌نین مورفولوژی[صرف] و سینتاکسیسینی[نحو] دا ائتکیله‌میشدیر.
صئرب-کرواتجاداکی تورکجه سؤزلر
عبدالله سکالژیچ، صئرب-کروات دیلینده تورکجه کلمه‌لر (Turcizmu u srpskohrvatskom jeziku) آدلی بیرینجی باسقی ۱۹۵۷، ایکینجی باسقیسی ۱۹۶۲ده سارایئوودا یاییملانان اثرینده، تورکجه‌دن صئرب-کروات دیلینه ۸٫۷۴۲ کلمه‌نین گئچدیگینی تثبیت ائتمیشدیر. طبیعی‌دیر، صئرب-کرواتجاداکی تورکجه کلمه‌لرین ساییسی بو قدر دئییلدیر. نئجه‌کی کیتابین ایلک باسقیسیندا ۶٫۵۰۰ کلمه یئر آلمیشدی (میلان آداموویج، “تانیتما” ،تورک دیلی آراشدیرمالاری ایللیگی بولتن، آنکارا ۱۹۶۹، ۲۸۹٫ ص. ود.).
مجارجاداکی تورکجه سؤزلر
عالیملر مجارجایا گئچن تورکجه کلمه‌لری اوچ طبقه حالیندا اینجه‌له‌ییرلر. بیرینجیسی هون-خزر-بولغار طبقه‌سی، ایکینجیسی پئچئنک-اوُز-کوُمان-قیپچاق طبقه‌سی، اوچونجوسو ایسه عوثمانلی طبقه‌سیدیر.
عوثمانلی طبقه‌سینی اینجه‌له‌ین مجار عالیمی سوزان کاکوک [Kakuk Suzanne] 16 و ۱۷٫ عصرلرده عوثمانلی دیلی تاریخی آراشدیرمالاری، مجار دیلینده عوثمانلی عونصورلاری (Budapeşte, 1973 Recherches sur lhistoire de la langue Osmanlie des XVI et XVII siecles, les eléments Osmanlis de la langue Hongroise) آدلی اثرینده، ۱۶-۱۷٫ عصرلرده عوثمانلیلار واسیطه‌سیله مجارجایا ۱٫۳۸۲ جینس آدی‌نین، ۴۰۲ شخص آدی و لقبین، ۲۲۴ یئر آدی‌نین، توپلام ۲٫۰۰۸ کلمه‌نین نقل ائدیلدیگینی اورتایا قویموشدور (تورک دیلی آراشدیرمالاری ایللیگی بولتن۱۹۷۳-۷۴، ۳۵۶ ص.).
کاکوک، داها سونراکی بیر یازیسیندا بونو ۱٫۵۰۰-ه چیخارمیشدیر (سوزان کاکوک، “مجار دیلینده عوثمانلی-تورک عونصورلاری” ،بیلیمسل بیلدیریلر ۱۹۷۲، TDK ی. ،آنکارا ۱۹۷۵، ۲۰۹٫ س. ود.). (بایان کاکوک، ۱۹۶۰دا چینده‌کی سالار تورکلرینی زیارت ائده‌رک متنلر درله‌میشدیر. بو متنلر Textes Salars, Acta Orientala, c. xııı, fas. 1-2, Budapest 1961’ ده یاییملانمیشدیر). کاکوک، ۱۳ آغوستوس ۱۹۲۵ده مجاریستانین هئوئس شهری‌نین ناگیتالیا کندینده آنادان اولموشدور.
تورکجه‌نین تاثیری ساده‌جه کلمه وئرمکله قالمامیش، بعضی شاعیرلر تورکجه شئعیر بئله سؤیله‌میشدیلر. اؤرنگین ایلک بویوک مجار شاعیری ساییلان بالینت بالاسسا[Balint Balassa]1552-56 آراسیندا بیر چوخ تورکجه شئعیری مجارجایا چئویرمیش، اؤزو ده تورکجه شئعیر یازمیشدیر.
مجار کلمه‌سی مانیسی و تورکجه اری (Manysi+eri) کلمه‌لریندن میدانا گلیر کی، یاری یاری‌یا تورکجه‌دیر (Laszlo Rasonyi, Tarihte Türklük, TKAE y., Ankara 1971, 119. s). مجارلارا ساده‌جه اؤِزلری و بیز تورکلر مجار دئییریک. آیری میلّتلرین وئردیگی هونگاریا آدی دا تامامییله تورکجه‌دیر. هونگاریا (هونگارییا) چوخلاری‌نین ساندیغی کیمی هون کلمه‌سیندن دئییل، تورکجه اوْن‌اوْغور کلمه‌سیندن گلیر. باشداکی ه تؤرمه بیر سس‌دیر. کلمه هوندان گلسه سونراکی گار عونصورونو آچیقلاماق مومکون اولمازدی). مجارلار اوْن‌اوْغور بولغارلارییلا یاخین موناسبتده بولوندوقلاری اوچون بیزانسلیلار و دیگر خالقلار اونلاری بو کلمه ایله آدلاندیریب یاشادیقلاری اولکه‌یه ده تورکییه دئمیشدیلر.(اوْن‌اوْغور کلمه‌سی عوثمانلیلارجا آز دا اولسا انگوروس ویا اونگوروس شکلینده ایشله‌نیلمیشدیر).
خاطیرلاناجاغی اوزره مجاریستان ائشیگینده تاریخده تورکییه آدینی آلان ویا تورکییه آدی وئریلن بیر چوخ اؤلکه و بؤلگه واردیر: گؤک‌تورک، خزر، آنادولو سلجوقلو، میصر (مملوک دؤنمینده) و تورکیستان جوغرافیالاری تاریخده تورکییه اولاراق آنیلمیشدیر. لاکین دولت آدی اولاراق گؤک‌تورکلر، میصر مملوکلری و تورکییه جومهورییتیندن باشقا تورکییه آدلی تورک دولتی یوخدور. یالنیز اورتا آسیا جوغرافیاسی سون مین ایلدیر تورکیستان آدییلا تانینماقدادیر.
مجار عالیملری تورکلوک بیلیمی ساحه‌سینده ان چوخ چالیشان عالیملردیر. ذاتن تورک بیلیمی ساحه‌سینده خیریستییان میلّتلردن یاخشی نییّتله چالیشان ساده‌جه مجار بیلگینلریدیر. بونلارا بوسناهئرزگووینا و گونئی‌دوغو آسییالیلاری دا علاوه ائده‌بیله‌ریک (پاکیستان، مالزیا وس). تورکلوکله ایلگیله‌نن دیگر بیلیم آداملاری‌نین بیلیم صیفتی ساده‌جه مسلکلرینده اولوب اساس آماجلاری تورک کولتور و مدنییتینی باشقا کؤکلر، اؤزللیکله چین، هیند، ایران، موغول، عرب و باشقا قایناقلارا باغلاماقدیر.
رومنجه‌ده‌کی تورکجه سؤزلر
اصلینده بیر گؤک‌اوغوز تورکو اولان میخایل گوُب‌اوغلو بیر مقاله‌سینده، رومن دیلینه گئچن تورکجه کلمه‌لر اوزرینه چالیشان رومن و یابانچی بیلیم آداملاری‌نین اثرلری حاقّیندا گئنیش بیلگی وئرمیش، رومن دیلینده مؤوجود ۳٫۰۰۰ تورکجه کلمه‌نین داها یاخشی آراشدیریلماسی گرکدیگینی بلیرتمیشدیر (م. گوب‌اوغلو، “رومانیا تورکولوژیسی و رومن دیلینده تورک سؤزلری حاقّیندا بعضی آراشدیرمالار” ،۱۱٫ تورک دیل قورولتاییندا اوخونان بیلیمسل بیلدیریلیر ۱۹۶۶، آنکارا ۱۹۶۸، ۲۷۱٫ ص.).
کریم آلتای آدلی تورک اصیللی رومانیالی بیر بیلیم آدامی دا، ۱۹۲۵-۸۷ آراسیندا چیخان ۴ رومنجه سؤزلوکده آپاردیغی آراشدیرمادا ۱٫۷۰۰ تورکجه کلمه سایمیش، داها دیقّتلی بیر آراشدیرمایلا بونون ۲٫۰۰۰ی آشاجاغینی سؤیله‌میشدیر (کریم آلتای، تورکجه‌دن رومنجه‌یه گیرن سؤزلر-رومنجه‌ده‌کی تورکجه کلمه‌لر” ،ائرجییئس، نیسان ۱۹۹۶، ۲۲۰٫ سایی، ۱٫ ص.).
بولغارجاداکی تورکجه سؤزلر
تورک‌ار آجاراوْغلو، بولغاریستاندا عوثمانلی تورکلریندن قالما ۵٫۰۰۰ تورکجه یئر آدی‌نین اولدوغونو یازماقدادیر (م. تورک‌ار آجاراوغلو، بولغاریستاندا تورکجه یئر آدلاری قیلاووزو، آنکارا ۱۹۸۸، ۴۲، ۷۵ و ۳۸۳٫ س.). بولغارجادان تورکجه‌یه گیرن سؤزلر ایسه یالنیزجا بیر نئچه دنه‌دیر کی بونلارین ان چوخ ایشله‌نه‌نی چَته کلمه‌سیدیر. بو دا بولغارلارین چته‌چیلیکده نام سالماسیندان ایره‌لی گلمیشدیر. آیریجا گوْجوُک(gocuk)،کوُلوُچکا(kuluçka)، کوسا(kosa) (اوزون ساپلی بیر تیرپان)، ایشتیر(ıştır) (چؤل ایسپاناغی) کیمی بیر ایکی سؤز داها واردیر. سون ایکیسی آغیزلاردا ایشله‌نیلیر (حسن ارن، “بولغارلار و تورک دیلی” ،بولغاریستاندا تورک وارلیغی، TDK، آنکارا ۱۹۸۵، ۹٫ ص.).
یاشار یوجل، بولغار بیلیملر آکادمیسی بولغار دیلی انستیتوسونجه یاییملانان بولغار دیلینده‌کی یابانچی کلمه‌لر سؤزلوگو (۱۹۸۲) ایله بولغارجا سؤزلوگون ۳٫ باسقیسینی آرایاراق بولغارجادا ۲٫۵۵۷ تورکجه کلمه‌نین اولدوغونو تثبیتله‌میشدیر. -جی، -لی، -لیک کیمی تورکجه اکلر ده بولغارجایا گئچن دیل عونصورلاری آراسیندادیر (یاشار یوجل، “بولغارجایا تورکجه‌دن و تورکلردن گئچن سؤزجوکلر” ،بولتن، آغوستوس ۱۹۹۱، ۲۱۳٫ سایی، ۵۲۹-۵۶۲٫ ص.).
طبیعی کی بو، اسکیک بیر چالیشمادیر. حقیقتده باشدا بولغار و بالکان کلمه‌لری اولماق اوزره بولغارلارین دیلینده اصلینده اون میندن چوخ تورکجه کلمه واردیر. دوروم مقدونیه‌جه اوچون ده عئینیدیر.
ملیح جودت آندای سیاحتلرینی آنلاتدیغی بیر اثرینده بئله بیر لطیفه نقل ائتمکده‌‌دیر:
“بیر بولغار بیر یوگوسلاوا سورموش:
-سیزین دیلینیزده چوخ تورکجه سؤزجوک وار می؟
یوگوسلاو تورکجه اولاراق:
-یوق به کاردشیم دئمیش.
بو سورو بیر مجارا سورولسا “شوْک وان”(şok van) قارشیلیغی آلینیردی کی، “چوق وار” دئمکدیر.” (ملیح جودت آندای، سووئت روسیا، آذربایجان، اؤزبکیستان، بولغاریستان، مجاریستان، گئرچک ی. ،ایستانبول ۱۹۶۵، ۱۴۳٫ ص.).
بو میثالین بیر بنزرینی ثورییا یوسوف دا نقل‌ائتمکده‌دیر (ثورییا یوسوف، “ایووْ آندریچ-ده تورکجه سؤزجوکلر” ،تورک دیلی آراشدیرمالاری ایللیگی بولتن ۱۹۶۹، ۲۸۷٫ ص.).
روسجاداکی تورکجه سؤزلر
نیکولای آلکساندروویچ باسکاکوو تورک کؤکنلی روس سوی‌آدلاری (۱۹۷۹) آدلی چالیشماسیندا ۳۰۰ تورکجه کؤکنلی روس سوی‌آدینی اطرافلیجا اینجه‌له‌میشدیر. باسکاکووون اثری تورکجه‌یه ترجومه ائدیلمیشدیر (ن.آ. باسکاکوو، چو. سامیر کاظیم‌اوغلو، تورک کؤکنلی روس سوی‌آدلاری، آنکارا ۱۹۹۷، ۲۳۴ ص.).
تاتار عالیمی آ.ه. خالیقوو دا روس تانینان ۵۰۰ بولغار-تاتار-تورک اصیللی سولاله آدلی اثرینده بوگون روسجادا ایشله‌نیلن ۵۰۰ سوی آدینی تثبیت ائده‌رک بیر کیتاب حالیندا یاییملامیشدیر (ا. ه. خالیقوو، چو. موصطافا اؤنر، روس تانینان ۵۰۰ بولغار-تاتار-تورک اصیللی سولاله، TKAE ی. ،ایستانبول ۱۹۹۵). بونلارین هامیسی اصلینده تورک-تاتار اصیللی اولوب ایچلریندن عالیملر، یازارلار، دیپلوماتلار، بیلیم و دؤولت آداملاری چیخمیشدیر. اؤرنگین یئلتسین (تورکجه ائلچی کلمه‌سیندن گلیر) بونلاردان بیریدیر. ذاتن “روسو قازیسان آلتیندان تاتار (تورک) چیخار” سؤزو هرکسجه بیلینن بیر سؤزدور.
طبیعی بونلار اؤزل آدلاردیر. روسجادا تورکجه‌دن آلینما سؤزلرین لیسته‌سی هله حاضیرلانمامیشدیر. حاضیرلاندیقدا روسجادا ۱۰ مین حودودوندا تورکجه کلمه‌نین اولدوغو کسینلیکله آچیغا چیخاجاقدیر.
کریم آلتای، روسجاداکی تورکجه سؤزلرین ساییسی هله‌لیک ۲٫۰۰۰ اولاراق تثبیت ائدیلدیگینی بیلدیرمیشدیر.
فارسجاداکی تورکجه سؤزلر
فارسجا یابانچی کلمه‌لرین چوخ اولدوغو بیر دیلدیر و بو دیلده مینلرجه تورکجه کلمه واردیر. ۱۹۴۲ده فواد کؤپرولو یازدیغی بیر مقاله‌ده فارسجاداکی تورکجه کلمه‌لره دیقّتی چکمیش، ۲۸۰ تورکجه کلمه تثبیت ائتمیشدیر (فواد کؤپرولو، “یئنی فارسی‌دا تورکجه عونصورلار” ،تورکییات مجموعه‌سی، ۱۹۴۲-۴۵، ۷-۸، سایی، ۱-۶٫).
آلمان عالیمی گرهارد دورفر، فارسجانین یوزده سکسنینی عربجه کلمه‌لرین اولوشدوردوغونو، لاکین بو اوزدن فارسجانین بیر سامی دیلی ساییلامایاجاغینی سؤیلر. ف. ک. تیمورتاش دا فارسجاداکی عربجه کلمه‌لرین فارسجادان چوخ اولدوغونو قئید ائدر (ف. ک. تیمورتاش، عوثمانلیجا گرامری، ایستانبول ۱۹۶۴، ۲۴۸٫ ص.).
دورفر، یئنی فارسجادا تورکجه و موغولجا عونصورلار (Turkische und Mongolische elemente im Neupersischen, Wiesbaden, 1963, 1965, 1967, 1975) آدلی ۴ جیلدلیک اثرینده بونلاردان مینلرجه‌سینی تثبیت ائتمیشدیر.
دورفرین کیتابی‌نین ۱٫ جیلدی موغولجا کلمه‌لره آیریلمیشدیر. بورادا فارسجایا گیرن ۴۰۹ موغولجا سؤز یئر آلماقدادیر. ۲، ۳ و ۴٫ جیلدلر ایسه فارسجاداکی تورکجه کلمه‌لره آیریلمیشدیر. بورادا دا ۲٫۰۰۰-ه یاخین تورکجه کلمه‌یه یئر وئریلمیشدیر. نه یازیق کی ۴ جیلدلیک بو اثر هله تورکجه‌یه ترجومه ائدیلمگی گؤزله‌مکده‌دیر.
عربجه‌ده‌کی تورکجه سؤزلر
تورکجه ان چوخ ائتکیلندیگی دیل اولان عربجه‌یه ده مینلرجه کلمه وئرمیشدیر. الجزاییرلی بیر بیلیم آدامی اولان محمد بن جنب، ۱۹۲۲ده یاپتیغی “الجزاییر قونوشما دیلینده موحافیظه ائدیلن تورکجه و تورکجه آراجیلیغی ایله گلن فارسجا کلمه‌لر” آدلی آراشدیرماسیندا (تورک دیلی آراشدیرمالاری ایللیگی بولتن ۱۹۶۶، ۱۵۷-۲۱۳٫ ص.) آدلی چالیشماسیندا الجزاییر عربجه‌سینده ۶۳۴ تورکجه کلمه تثبیت ائتمیشدیر.
بو کلمه‌لرین ۷۲-سی عسکری، ۳۱-ی دنیزچیلیک، ۳۹-و بَسین مادّه‌لرینه عایید کلمه‌لر، ۵۹-و آلت و قاب قاجاق کلمه‌لری، ۵۵-ی گئیه‌جک، ۶۵-ی صنعتلرله علاقه‌لی، ۳۱۳-و ایسه چئشیئلی ساحه‌لره عایید کلمه‌لردیر. جنب، تورکجه اؤزل آدلاری چالیشماسینا داخیل ائتمه‌میشدیر.
احمد آتش، جنب‌دن موستقیل اولاراق ایشله‌دیگی بیر آراشدیرمادا عرب ادبی دیلینده ۵۳۹ تورکجه کلمه تثبیت ائتمیشدیر. آتش تورکجه اؤرنک کلمه‌سی‌نین داهی اورنیک شکلینده و “اؤرنک، مودئل، شکیل” معناسیندا عربجه‌یه گئچدیگینی ده (چوخونو آرانیک) قئید ائتمیشدیر (احمد آتش، “عربجه یازی دیلینده تورکجه کلمه‌لر اوزرینه بیر دئنمه” ،تورک کولتورو آراشدیرمالاری، ۱۹۶۵، ۲٫ ییل، ۱-۲٫ سایی، ۵-۲۵٫ ص.).
حسین علی محفوظ، باغداد عربجه‌سینده‌کی ۵۰۰ تورکجه کلمه‌نین لیسته‌سینی یاییملامیشدیر (احمد آتش، “عربجه یازی دیلینده تورکجه کلمه‌لر، ۱۰٫ یوز ایله قدر” ،رشید رحمتی آرات اوچون، آنکارا ۱۹۶۶، ۲۶٫ ص.).
ائریش پروکوچ(Erich Prokosch) آدیندا بیر آلمان عالیمی ده سودان عربجه‌سینه ۲۵۹ تورکجه کلمه‌نین گئچدیگینی تثبیت ائتمیشدیر. بونلارین ایچینده آغا، بالتا، باقلاوا، باسما، باستیرما، باشی بوزوق، بین‌باشی، بیرینجی، بوهچا، بورو، بؤلوک، بورما، بورقو، دامقا، دمیر، دوغرو، دولاب، دوندورما، جبهانا، چیزمه، گومروک، حکیمباشی، کانجا، قاراقول، قاوون، قاوورما، قازان، قیلاووز، قیشلاق، اورتا، سانجاق، شیش، تابور، تمللی، توپچو، یوزباشی کیمی کلمه‌لرله -جی اکی ده واردیر (Erich Prokosch, Osmanisches Wortgut in Sudan-Arabischen [Sudan Arapçasında Osmanlı Kelimeleri], Klaus Schwarz verlag, Berlin 1983, 75 s.).
سون زامانلاردا بو مؤوضودا چالیشان بدرالدین آیتاچ، عرب لهجه‌لرینده‌کی تورکجه کلمه‌لر (ایستانبول ۱۹۹۴) آدلی اثرینده عربجه‌یه ایندیلیک ۹۴۱ کلمه‌نین گئچدیگینی میدانا قویموشدور (بدرالدین آیتاچ، عرب لهجه‌لرینده تورکجه کلمه‌لر، TKAE ی. ،ایستانبول ۱۹۹۴، ۱۵۹ ص.).
آیتاجین چالیشماسیندا عربجه‌یه گئچن کلمه‌لرین ۱۷۹-ونون مسلک آدی، ۷۵-ی‌نین یئیه‌جک ایچه‌جک آدی، -۹۷سی‌نین چئشیدلی صیفتلر، ۴۵ـی‌نین عسکرلیکله ایلگیلی کلمه‌لر، ۲۴-ونون اؤزل آد، لقب و عونوان، ۴۰-ی‌نین مکان آدی، ۸۹-ونون آراج گره‌ج آدی، -۱۵ی‌نین فئعل، ۵۲ـسی‌نین گئییم قوشام و توخوماچیلیقلا ایلگیلی آدلار، ۸-ی‌نین قوهوملوقلا، ۶-سی‌نین معدنله، ۷-سی‌نین حئیوانلارلا ایلگیلی اولدوغو گؤرولمکده‌دیر. (توپلامی ۶۵۷دیر). گئری قالان ۲۸۴-و سایر آدلاردیر. بونلارین ایچینده چاووش (چاویش ویا شاویش شکلینده)، توپچو کیمی چوخ ایشله‌نیلن کلمه‌لرله برابر، چاپچاق (قولپلو و معدنی بیر قاب، اسکی تورکجه‌ده چامچاق) ایله ساغو (آغیت)، ساغوجو (آغیتچی) کیمی گونوموز دیلده ایشله‌نیلمه‌ین اسکی تورکجه کلمه‌لر بئله واردیر.
آلبانجاداکی تورکجه سؤزلر
آلبانجاداکی تورکجه کلمه‌لرین ساییسی ۵ ایلا ۱۰٫۰۰۰ مین آراسیندادیر. بو مؤوضودا دا یاپیلمیش بیر چالیشما یوخدور.
یونانجاداکی تورکجه سؤزلر
یونانجادا ۵٫۰۰۰ ایلا ۷٫۰۰۰ حدودوندا تورکجه کلمه‌نین اولدوغو تخمین ائدیلمکده دیر. یونانلیلاردا تورک کومپلئکسی اولدوغو اوچون یونان عئلم آداملاری هر هانسی بیر چالیشما یوروتمه‌میشدیلر.
ارمنیجه‌ده‌کی تورکجه سؤزلر
ارمنیلرین هنوز تورک کومپلکسینه صاحیب اولمادیقلاری بیر زاماندا ۱۹۰۲ده ه. آچاریان آدلی بیر ارمنی، تورکجه‌دن ارمنیجه‌یه ۴٫۲۰۰ کلمه‌نین گئچدیگینی تثبیت ائتمیشدیر (حسن ارن، “تورکجه‌ده‌کی ارمنیجه آلینتیلار اوزرینه” ،تورک دیلی، آغوستوس ۱۹۹۵، ۵۲۴٫ سایی، ۸۶۲٫ ص). حتی بو تاثیر او درجه‌ده‌دیر کی، تورکجه‌نین ائتکیسییله ارمنی دیلی یاپی و سینتاکسیسینی (سؤز دیزیمینی) داهی دییشدیرمیشدیر (بختیار واهابزاده ، هاز. یوسوف گدیکلی، عؤموردن صایفالار، اؤتوکن ن. ،ایستانبول ۲۰۰۰، ۱۹۶-۱۹۷٫ ص.).
روبئرت دانکوف، یوخاریداکی رقمه علاوه اولاراق ارمنی دیالوقلاریندا ۱۵۰ تورکجه سؤزون وارلیغینی تثبیت ائتمیشدیر. حالبوکی تورک یازی دیلینده‌کی ارمنیجه کلمه‌لر، ساده‌جه ۵-۱۰ دنه‌دیر (حسن ارن، “تورکجه‌ده‌کی ارمنیجه آلینتیلار اوزرینه” ،۹۰۳-۹۰۴٫ ص.).
آنجاق بو بیر عصر اول یاپیلمیش اسکیک بیر چالیشمادیر. ارمنیجه‌ده‌کی تورکجه کلمه‌لرین ساییسی ۱۰ میندن آز دئییلدیر. ساده‌جه بو قدرینی بیلدیرک کی تورک قامو اویوندا چوخ یایغین اولان اؤرنک کلمه‌سی‌نین ارمنیجه اولدوغو اینانیشی یانلیشدیر. اؤرنک باتی تورکلریندن دوغوداکی آلتایلیلارا، دوغو تورکیستانلیلاردان تاتارلارا قدر بوتون تورک لهجه‌لرینده مؤوجوددور (اؤرنک حاقّینداکی یازیمیز اوچون تورک دیلی‌نین ائیلول ۲۰۰۳ تاریخلی ساییسینا باخیلابیلیر).
سونوج:
تورکجه اسکی، کؤکلو، زنگین، یایغین و چوخ قونوشولان بیر دیلدیر. تاریخ بویونجا بیر چوخ دیل و خالقلا آلیش وئریش ایچینده اولموشدور. هم کلمه آلمیش، فقط آلدیغیندان زییاده‌سینی وئرمیشدیر (سانیریق آلدیغیندان آز وئردیگی دیللر عربجه، فارسجا و فرانسیزجادیر. گئری قالان بوتون دیللره آلدیغیندان چوخونو وئرمیشدیر).
لاکین تورکجه‌نین یابانچی دیللره ائتکیسی هله گرکدیگی قدر آراشدیریلیب اینجه‌لنمه‌میشدیر. اؤزللیکله آلبانجا، یونانجا، ارمنیجه و حتی گورجوجه‌ده‌کی تورکجه کلمه‌لرین بیر آن اول آراشدیریلماسی گرکمکده‌دیر. طبیعی کی بو، هرکسدن اوّل بیزه دوشن اؤنملی و قوتسال بیر گؤره‌ودیر.
عئینی گؤره‌و قفقاز دیللری، موغولجا، چینجه، کوره‌جه، اوردوجا اوچون ده واریددیر. اوردوجا ذاتن تورکجه اوردو کلمه‌سیندن گلمکده‌دیر. مینلرجه کلمه وئردیگیمیز بیر دیلدیر.
1 تورک دیلی قورولتایینی آچارکن، “ائله بیر تورکجه دؤزلدک کی بونو قاشغارداکی تورک ده قونوشسون، آنلاسین؛ باکی‌داکی،تورکییه‌ده‌کی‌ده” دئین آتاتورکون امرینی یئرینه گتیرمک اوچون وار گوجوموزله چالیشمامیز گره‌کیر (حسن ارن، “دیلده بیرلیک” ،بیلیمسل بیلدیریلر ۱۹۷۲، ۱۵۹٫ ص.)./ ائلچین
