دکتر توحید ملک زاده: شیخ محمد خیابانی چه می خواست؟

گادتب: به مناسبت  یکصدمین سالگرد قیام خیابانی و تاسیس تشکیلات آزادیستان 

خیابانی از مشروطه خواهان آذربایجانی بود که پس از ناملایمتی به مشروطیت آذربایجان قیام نمود. خیابانی می خواست آذربایجان در دست او بوده و با قدرت گرفتن، به سر تهران رفته کل ایران را اصلاح نماید.  (خسرو شاهی، سید هادی، نهضت آزادیستان و شیخ محمد خیابانی، مرکز اسناد انقلاب اسامی، تهران، 1389، تهران، ص: 185)وی در۱۶ فروردین قیام کرده و روسای ادارات منصوبی تهران را مجبور کرد تا از وی و تشکیلات وی تبعیت کنند. خیابانی  دوشنبه 3 خرداد 1299 شمسی در تبریز نام ایالت آذربایجان را به آزادیستان تبدیل نموده  و اعلام کرد « اسم ایالت باید در اوراق رسمی نیز آزادیستان نوشته شود. هر اداره¬ای که بر این اخطار عمل نکند مخالف شمرده خواهد شد.»  (آذری، علی، قیام شیخ محمد خیابانی، بنگاه مطبوعاتی صفی علیشاه، تهران، چاپ چهارم 1362ص: 370)در 26 خرداد 1299 عین الدوله طی تلگرافی به تهران ضمن اعلام موضوع فوق در استفاده از کلمه آزادیستان کسب تکلیف نمود. وی همچنین برای تثبیت وضعیت خود برای اولین بار در آذربایجان به تشکیل نیرویی به نام ژاندارمری در تبریز مبادرت کرد که به ژاندارمری خیابانی معروف شد. از دیگر سو مخبرالسلطنه نیز نیروی ژاندارمی تاسیس کرد و فرماندهی آنرا به ماژور حسین خان ملک زاده داد. ( قائم مقامی، جهانگیر، تاریخ ژاندارمری ایران: از قدیمیترین ایام تا عصر حاضر، روابط عمومی ژاندارمری کشور شاهنشاهی، بی تا، ص: 232. )گویا پس از قتل خیابانی ژاندارمری او نیز منحل شد ولی افسران و چهارصد نفر افراد آن به خدمت فوج ژاندارمری آذربایجان که به فوج چهاردهم خوانده شد درآمدند. روز ۲۲ شهریور ۱۲۹۹ قوای قزاق و بعضی عوامل ژاندارمری با هماهنگی قبلی و با دستور مخبرالسلطنه و به فرماندهی سرتیپ هاشمی به ساختمان مقر قیام حمله و پس از چند ساعت به دلیل نبود نیروی دفاعی مناسب ساختمان بدست قوای قزاق افتاده و خیابانی در خانه یکی از دوستانش مخفی می‌شود. روز بعد ۲۳ شهریور مهاجمان از محل اختفاء مطلع شده و در زدو خوردی محدود خیابانی تیر خورده و کشته می‌شود.

۱۷ فروردین۹۹