رضا همراز: نهم دی ماه ، سالروز صدور فرمان حکومت ملی آذربایجان، برای تأسیس دانشگاه تبریز

گادتب: در این امر هیچ شکی نیست که حکومت ملی آزربایجان در طول یک سال حیات خود مصدر خدمات فرهنگی زیادی بود که دوست و دشمن به آن معترف اند.

این دولت مستعجل در دوازدهم شهریور  ۱۳۲۴ ، بیانیه ی خود را صادر و در ۲۱آذر همان سال رسما به فعالیت پرداخته و بعد از یک سال با یورش وحشیانه ی نیروهای نظامی شاه ، مخلوع و به خاک و خون کشیده شدن هزاران نفر آذربایجانی ؛ سقوط کرد.

در این مجال پرداختن به کارهای حکومت ملی نمی تواند عملی باشد و همان بهتر که این مهم به افراد خبره واگذار گردد.

اما بی انصافی است که یکی از مهم ترین اقدامات حکومت ملی آزربایجان را نادیده گرفت.

به نظر راقم یکی از مهم ترین کارهای انجام یافته ی حکومت ملی آزربایجان ، تاسیس دانشگاه_تبریز بود که در منطقه ای به بزرگی آذربایجان بسیار جدی و ضروری می نمود.

متاسفانه عده ای بی اطلاع تاريخ از چه رو تاسیس این دانشگاه را به سال ۱۳۲۶ دانسته و نوشته اند.

حال آنکه برابر اسناد و مدارک موجود در کتاب ها و نیز روزنامه ی آزربایجان ؛ دانشگاه تبریز به موجب فرمان مورخه ۱۳۲۴/۱۰/۹ حکومت_ملی و در سال ۱۳۲۵ شمسی رسما افتتاح و شروع به کار نموده است.

جالب است که بدانیم این دانشگاه در بدو تاسیس شامل سه دانشکده بود.

پزشکی که مدت تحصیل شش سال بود ، کشاورزی و تعلیم و تربیت (که دارای چهار شعبه به ترتیب زیل بود :

۱_ زبان و ادبیات

۲_ تاریخ و جغرافیا

۳_ فیزیک و ریاضیات

۴_ شیمی و طبیعیات که دوره ی تحصیل در این دانشکده ۳ سال بود) که اصطلاحا طب ؛ فلاحت و تعلیم و تربیت گفته می شد.

اولین رئیس دانشگاه تبریز نیز دکتر نصرت الله جهانشاهلو بود که اکنون نیز در حال حیات بوده و گویا در کشور سوئد به گذران زندگی مشغول است.

شش ماه جهت گشایش ؛ اقدامات اولیه و تدوین کتب درسی برای دانشجویان آزربایجانی وقت صرف کرد و در سال جدید دانشجویان با خیال آسوده و فراخ بال به سر کلاس ها رفتند.

در مدت شش ماه معلمین و اساتید چندی نیز جهت تدریس در کلاس ها انتخاب شده و سایر ملزومات نیز به تدریج تهیه گردیدند.

استادان از پزشکان ؛ دبیران با سابقه و سرشناس تبریز و مهندسین برگزیده شده بودند.

تنها یک نفر استاد ریاضیات عالی از باکو استخدام شده بود.

پیشه‌وری در رشته ی زبان و ادبیات و ادبیات کلاسیک تدریس می کرد.

دروس در تمام کلاس ها به زبان آذربایجانی بود و درس زبان آذربایجانی برای همه رشته ها اجباری بود.

استاد این درس زنده یاد گنجعلی صباحی بود که در مدیریت داخلی دانشکده هم فعالیت می کرد.

اوقات درس دانشگاه از ساعت ۲ تا ۸ بعد از ظهر بود.

به این ترتیب استادان شاغل و آن دسته از دانشجویان که شاغل بودند می توانستند به کار و درس خود برسند.

برای مخارج دانشگاه ، حکومت ملی یک میلیون تومان پول پرداخت کرده بود.

کلنگ زنی دانشگاه در ۱۳۲۵/۳/۲۲ اجرا گردید.

در این مراسم ، مرحوم محمد علی صفوت تبریزی یکی از خدمت گذاران و معارف پروران آذربایجانی که خدمات فرهنگی اش اظهر من الشمس است به ایراد سخنرانی پرداخته و گفتند : چند روز پیش جهت انتخاب زمین مناسب برای دانشگاه با حضور آقای پیشه وری به سوی مدخل شرقی شهر رفتیم.

در مدخل شهر باغ قدیمی صاحب دیوان را دیدیم که دیوارهای ضخیم همانند قلعه ها داشت و در آن ساختمان وحشت آوری قرار داشت.

این ساختمان را برای ما زندانی بنا کرده بودند تا واردین به شهر با دیدن بنا به خود بلرزند.

این مدفنی بود که برای آزادی خواهان ساخته بودند.

برای بنای این ساختمان مبلغ ۴۰۰ هزار تومان قبل از جنگ خرج کرده بودند.

نصف این پول را به جیب زده و نصف دیگر را هزینه کرده بودند.

خلاصه ما وارد این ساختمان شدیم.

آن جا را بازدید کردیم.

آقای پیشه‌وری پس از ملاحظه ی آن جا گفت : من طرفدار زندان نیستم.

من طرفدار مدرسه‌ام.

مسافری که به شهر وارد می شود نه زندان و بازداشتگاه بلکه باید مراکز علم و عرفان یعنی دارالفنون را ببیند.

در مراسم بازگشایی و افتتاح دانشگاه_تبریز لیدر حکومت_ملی_آزربایجان ، میر جعفر پیشه وری از اهمیت دانشگاه صحبت و اضافه کرد که ما فرزندان ، دهقانان را از روستا ها به این جا آورده و نسبت به تعلیم و تعلم آنها نهایت سعی و کوشش را خواهیم نمود.

برای مخارج ابتدایی دانشگاه به جهت تامین لباس و سایر امکانات دانشجویان ، دو میلیون تومان و به جهت آماده سازی کلاس ها ۹ میلیون تومان اعتبار داده بودند.

به گزارش روزنامه ی وارهایت منتشره در برلین غربی ؛ پولی که حکومت ملی آزربایجان برای کمک دانشگاه اختصاص داده بود ، یک سوم بودجه را شامل می شد که در مقایسه با بودجه ای که رژیم شاهنشاهی برای کل آزربایجان اختصاص داده بود به مراتب بیشتر بود.

دانشگاه تبریز در آن سال ها به یک موسسه ی علمی پژوهشی و به امکانات آموزشی و رفاهی نیز تجهیز گردید.

… این دانشگاه ابتدا در محل دانشسرای پسران شروع به کار نموده ؛ بعد از چندین ماه نیز حکومت_ملی بنای جدید دانشگاه را در محل فعلی بنیان نهاد.

این بنا را در زمان رضاشاه چنان که مذکور گردید برای تاسیس زندان به جهت زندانی کردن روشنفکران و نخبگان آزربایجان در نظر گرفته بودند که نام محل اش نیز باغ صاحب دیوان نام داشت.

برای کمک به این بنا از ملت صادق آزربایجان که گاهی اوقات با توسل به زور مالیات می گرفتند ، چهار صد هزار تومان هم خرج کرده بودند.

با دیدن این عمل زشت دست اندر کاران حکومت ملی در بنای آن جا ؛ دانشگاه تبریز را تاسیس کردند و جوانان و جویندگان علم و دانش به جای زندان به دانشگاه رهسپار شدند.

جهت تحصیل در سال ۱۳۲۵ برای دانشکده پزشکی ۶۰ نفر ؛ تعلیم و تربیت ۱۲۰ نفر و برای دانشکده ی کشاورزی ۶۰ نفر دانشجو مورد قبول واقع شده بود.

دانشجویان شهرستانی از این که کارمند بودند یا غیر کارمند در صورتی که در تبریز مسکن نداشتند و نیز دانشجویان بی بضاعت از تسهیلات شبانه روزی از مزایای خوابگاه و رستوران (صبحانه ؛ ناهار ، شام ) رایگان نیز استفاده می کردند.

خبرنگار روزنامه ی آزربایجان نیز در مرداد ماه ۱۳۲۵ به سراغ دکتر جهانشاهلو رئیس دانشگاه آزربایجان رفته و سوالاتی مبنی بر چگونکی تشکیل دانشگاه ؛ آشنائی با وضعیت آن و … سوالاتی پرسیده بود.

مخبر روزنامه می پرسد که برای آینده کدام دانشکده ها را در نظر گرفته اید ؟ که رئیس دانشگاه وقت تبریز می گوید امسال برای ضرورت ها و احتیاجات مدنی ملتمان دانشکده های پداگوژی و طب را در نظر گرفته ایم.

چرا که سلامتی و معارف جزء ضروری ترین احتیاج های ملت_آزربایجان و آمال حکومت ملی آزربایجان می باشد.

در سال بعد نیز دانشکده های داروسازی ؛ فنی و سایر رشته ها ان شاء الله دایر خواهد شد.

سپس خبرنگار از استقبا ل مردم می پرسد که وی خاطر نشان می سازد : از بدو تاسیس این دانشگاه چه جوان ها و چه میانسالها با استقبال چشمگیر ؛ ما را دلگرم کرده اند و هر روز تقاضاهایی مبنی بر ادامه ی تحصیل در رده های بالا به دست ما می رسد.

تاسیس دانشگاه در دل های مردم شور و شعف و شادی را به ارمغان آورده و آن ها از این کار بسیار خرسندند.

چنان که اشاره شد اسم نویسی برای سال تحصیلی جدید (اول مهر ماه ۱۳۲۵) آغاز و از تاریخ ۱۰ تیر ماه لغایت ۱۵ مرداد ماه ۲۵ انجام گرفت.

آن هایی که دیپلم ششم متوسطه داشتند ، بدون کنکور و فارغ التحصیلان پنجم متوسطه و دانشسرای مقدماتی با گذراندن کنکور پذیرفته شدند.

کنکور در شهریور ماه انجام گرفت و در موعد مقرر ، کلاس ها تشکیل یافت.

در اين جا ذكر يک مطلب خالی از حسن نيست.

آن هم اسامی رؤسای دانشگاه_تبريز از بدو تاسيس تا امروز كه به قرار زيل می باشند :

۱_ دكتر نصرت الله جهانشاهلوی افشار

۲_ دكتر خانبابا بيانی

( مولف كتاب غائله ی آذربايجان )

۳_ منوچهر اقبال

۴_ سيد محمد سجادی

۵_ پروفسور محسن هشترودی ( فيزيكدان ؛ رياضيدان و اديب برجسته تبريزی )

۶_ ناصر قلی اردلان

۷_ محمد شفيع امين

۸_ عباسقلی گلشائيان

۹_ غلامعلی بازرگان ديلمقانی (اين شخص در زمان حكومت_ملی_آذربايجان ، چندين مقاله در روزنامه ی آذربايجان به زبان_توركی نوشته كه يكی از آن ها در حق مرحوم سعيد سلماسی بود.

ايشان هم چنين چند يادداشت در مجله ی يادگار نيز نوشته بودند)

۱۰_ سرتيپ محمد علی صفاری (استاندار وقت سال ۴۳تا ۴۶)

۱۱_  تقی سرلک (استاندار وقت سال ۱۳۴۶)

۱۲_ هوشنگ منتصری كوهساری

۱۳_ منوچهر تسليمی

۱۴_ علی اكبر حسن علی زاده

۱۵_ حميد زاهدی (مولف چندين كتاب جغرافيايی)

۱۶_ محمد علی فقيه

 ۱۷_ دكتر منوچهر مرتضوی (مولف كتاب زبان ديرين آذربايجان ؛ مكتب حافظ و … )

۱۸_ قباد فتحی (بار اول به عنوان سرپرست دانشگاه در سال ۵۷ و بعدها رئيس دانشگاه)

۱۹_ حبيب الله مجير مولوی

۲۰_ ابوالفتح ثقه الاسلامی (از منسوبين شهيد نيكنام ثقه الاسلام تبريزی)

۲۱_ حسن باروقی

۲۲_ دكتر حسين صادقی شجاع

۲۳_ دكتر حسين سيفلو (برگزار كننده ی اولين گنگره ی زبان_توركی با حضور استاد زنده ياد دكتر سيد محمد حسين شهريار)

۲۴_ دكتر گلابی

۲۵_ دكتر محمد حسين پور فيض

۲۶_ دكتر دلال پور محمد

۲۷_ دكتر سرور الدين

این حکومت به هنگام به قدرت رسیدن ؛ درب های معارف و مدارس را به روی خلق آذربایجان گشود و جالب این که ملت نیز از این امر خیر به نحو شایسته ای استقبال کردند.

البته نیاکان و پدران آذربایجانیان ، صدها سال قبل طعم شیرین علم را چشیده و مراکز علمی آموزشی را در موطن خود تاسیس کرده بودند که شهرت و آوازه آنها خیلی جاها را مسخر کرده بودند.

مانند مجمع ربع رشیدی ؛ رصد خانه ی مراغه ؛ مجموعه ی سلطانیه ؛ بنای مجلل غازان خان به نام شنب غازان یا شام قازان و …

… اکنون دانشگاه_تبریز با پشت سر گذاشتن بیش از ۶ دهه ، جزء فعال ترین ؛ بزرگ ترین و معتبرترین دانشگاه‌های کشور می باشد که سالانه هزاران دانشجو از آن جا فارغ التحصیل شده و به خدمت جامعه در می آیند.

منابع :

۱. سیلاحلا اولچولن تورپاق – میانالی علیرضا _ ۱۳۸۴ _ کانادا ، ونکووئر شهری ؛ صص ۳۴۵_۳۵۶

۲. روزنامه ی آذربایجان _ پنج شنبه دهم مرداد ۱۳۲۵ _ شماره ی ۲۶۴_ تبریز

۳. آذربایجان دمکرات _ استاد بهزاد بهزادی _ تهران ۱۳۸۴

۴. روزنامه ی آذربایجان ، شماره ی ۲۴۰ _ چهارشنبه ۱۲ تیر ۱۳۲۵ تبریز

۵. یادداشت های شخصی نگارنده

۶. تاريخچه ی چهل ساله ی دانشگاه تبريز (اين تاريخچه نيز گويا تاسيس دانشگاه تبريز را ۱۳۲۶ می نويسد.

اگر چه اين كتاب به نظر نگارنده نرسيده ولی از معرفی كتاب فوق در مجله ی آدينه ی شماره ۲۲و ۲۳ ارديبهشت ۶۷ سود جسته‌ام.

هم چنين اسامی چهارتن از رؤسای دانشگاه را نيز از آقای دكتر سيروس برادران شكوهی پرسيده ام كه از ايشان نبز به جهت ارائه ی اين نام ها سپاسگزارم.)

۷. در سندی كه به نظر رسيده و با امضاء ديبائيان توقيع گشته آمده است ؛ آقای عبدالله مجاوری ارسباران مدرسه لرينين معلمی ، ۱۳۲۵/۶/۳۱ تاريخلی نامه نين جوابيندا ۲۵ شهريور ۱۳۲۵ تاريخيندن همان آيين آخرينه كيمی كه اينورستيه امتحانيندا شركت اتمكدن اوتورخدمتده حاضر اولميوبسوز حقوقلی مرخصليک سيزين حقوقوزده منظور اولونور.

گفتنی است كه تاريخ امضاء اين سند ۱۳۲۵/۷/۳ می باشد ، بنگريد ؛ سيری در تاريخ آموزش و پرورش شهرستان اهر/ابوالفضل دادور ؛ تبريز ۱۳۸۶ ؛ نشر ياران ؛ ص ۳۱۵